बुद्ध–पूजा : चैत्य–पूजा

 

भिक्षु सुदर्शन
बुद्ध–पूजा भन्नु नै चैत्य–पूजा हो । किनभने बुद्ध–पूज ागर्नलाई नै चैत्यको सृष्टि भयो । अनि बुद्धकाु पूजा गर्नु भनेको नै तथागतको गुणानुस्मरण गर्नु हो । गुणनुस्मरणले हाम्रो मन निर्मल हुन्छ, हामीलाई राम्रो काम गर्न प्रोत्साहित गर्छ ।

 
स्तूप र चैत्य
स्तूपलाई पहिले थुप भनिन्थ्यो । अनि चैत्यलाई चेतिय भनिन्थ्यो । फेरि यी थूप र चेतिय दुबै नै पूज्य स्मारक हुन् । अर्थमा पनि दुबै स्मारकका बिच केही केही भिन्नता छ ।

 
थूप : स्तूप
पूजनीय पवित्र व्यक्तिहरुको अवशेष राखेर ढिस्कोको आकारमा माटोको बनाइएको स्मारलार्य थुबे वा थूप भनिन्छ । महापरिनिर्वाण सूत्र दीघ निकायमा चौबाटोमा यसता थूप चक्रवर्तीराजाको बनाएर स्थापना गरिने उल्लेख भएको छ । भगवान बुद्धले तथागतको थूप पनि यसरी चौबाटो (चल्तिको ठाउँ)मा राख्न आज्ञा गर्नुभयो । महापरिनिर्वाण सूत्र अनुसार थूप अर्हत् सम्यक् सम्बुद्धको, प्रत्येक बुद्धको, तथागतका श्रावकहरुको र चक्रवर्ती राजाको अवशेष राखेर अथवा स्मारक जस्तो बनाउन सकिन्छ ।

 
प्राचीन स्तूप
थूप माटोको हुने वर्णन अमरकोषमा पनि छ । अनि थूपको गजूर हुने कुरा विनयाको भोजन सम्बन्धी वर्णन ( न थूपकतो ओच्छित्वा पिण्डयातो भुञ्जितब्बो)बाट स्पष्ट हुन्छ । यस्तो पहिलो थूप भगवान बुद्धको पवित्र अस्तिधातु राखेर बनाएको आठवठा थूप हुन् भने आजोभोलि यी थूपहरु यिनै हुन् भनेर पहिचान गर्न समेत कठिन भइरहेको छ । यसपछि देखिएका प्राचीन थूपहरु साँची भरहुत थूप वा धम्मिक थूप हुन् ।

 

 

मज्झिम निकायमा उल्ले भएकको काश्यपबुद्धको थूप कहाँ हो आजसम्म पत्ता लागेको छैन । भगबान बुद्धको महापरिनिर्वाण पछि आठ भाग अस्तिधातु राखेर बनाएका थूपहरु मध्ये हाम्रो देशभित्र पर्ने कपिलवस्तु तथा रामग्रामका थूप पनि यहीँ यो नै भनेर भन्न पुरातात्विक उत्खनन् गर्नेकाम बाँकी नै छ । तर पनि परासीको सँगै रहेको थूप रामग्राम थूप हुनुपर्छ भन्ने विद्वानहरुको विचार रहेको छ ।

 

 

त्यस्तै कपिलवस्तु जिल्लाको निग्लीहवामा देवताहरको मनपर्ने राजा अशोकले एउटा शिलास्तम्भ राखेको भेटिएको छ । त्यसमा राजा अशोकले अभिलेख उत्कीर्ण गराएका थिए, “देवताहरुलाई मनपर्ने राजा प्रियदर्शीले आफ्नो अभिषेकको बीस वर्ष पुगेको अवसरमा कोनागमन बुद्धको थूवे थूप दोश्रोपटक बनाए । अथवा पहिले भएको थूपलाई ढाोर दोब्बर बनाए ।” तर दुःखको कुरा, यस्तो अभिलेख प्राप्त भएर पनि अहिलेसम्म यो थूप खोजेर देखाइदिन सकेको भए अतीत बुद्धप्रति गौरव राख्ने नेपाली बौद्ध संस्कृतिको एक अद्वितीय नमूना नै प्रस्तुत गर्न सक्ने थियौं ।

 
यतातिर फेरि, हाम्रो अगाडि नै भएको थूप (थूर)का बारेमा पनि हामीले पूर्ण अन्वेषण गर्न सकेका छैनौं । पाटनका चारवटा थूर प्राचीन थूपको लक्षण र शैलीमा पूर्ण छन् । राजा अशोकले स्थापित गर्नुभएको यी थूर भनेको पहिलेदेखि रहेको बौद्ध विश्वास छ । तर यस बारेमा पनि पूरा अन्वेषण गरेर यथार्थ ऐतिहासिक तथ्यहरु पुरातात्विक प्रमाणहरु अझ हामीले आगाडि राख्न आवश्यक छ ।

 

 

पाटनमा भएका चारवटा थूरजस्तै शैलीका थूपहरु जहाँपनि प्राचीन कालदेखिका छन् । श्रीलंकाको थूपाराम, बर्माको स्वेडगौं, थाइल्याण्डको नगरपडम थूप यस्तै नै शैलीका प्राचीन थूप वा स्तूपहरु हुन् ।

 
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

(चैत्य–पूजा — २)

भिक्षु सुदर्शन
छानिएर राखिएका पवित्र अस्तिधातु राखेर छानिएर राखिएको माटो तथा ढुंगाबाट बनाइउका पुज्य स्मारक नै चेतिय हुन् । किन भने चेतिय भनेको “चि” धातुबाट बनेको शब्द हो । नराम्रो बानी वा स्वभाव त्याग्न विनम्र तरिकाले पवित्र गुण स्मरण गरेर पूज ागर्ने स्मारक भएकोले पनि यसलाई चेतिय भनिएको हो ।

 

 

भगवान बुद्धको समयमा पनि केही आशा वा संकल्प गर्ने चेतिय स्थानहरु थिए । “वन चेतिय” र “रुक्ख चेतिय” त्यस्ता स्थानहरु हुन् । तर भगवान बुद्धले त्यसरी वन र रुक्ख (रुख) को शरण जानुलाई उत्तम शरण र साँच्चैको शरण भन्नु भएन । यस्तो रुख, वन, पर्वत हादिको शरण गएर कुनै प्रकारको दुखबाट पनि मानिसहरु मुक्त हुन सक्दैन भनेर भभवान बुद्धले आज्ञा गर्नुभएको छ ।

 

 

यस्तो चेतियको स्थानमा भगवान बुद्धले परिनिर्वाण पछि बुद्धको गुणस्मरण गराउने चेतिय बन्न गयो । तेतिय शब्दलाई बौद्धहरुले ग्रहण गरेर लिए । अनि त्यसलाई बौद्ध गुण र शैलीबाट विकार पनि गरे । निधिकण्ड सुत्र, खुठ्ठक पाठकाु अर्थकथामा तीन प्रंकारका चेतिय हुने वर्णन गरिएको छ (चेतियं तिविधं होति परिभोग चेतियं, उद्दिस्सक चेतियं, धातुक चेतियं) । बोधिवृक्ष रुखलाई परिभोग चैत (बोधिरुक्खो परिभोग चेतियं) भनिन्छ । बुद्ध प्रतिमालाई उद्देश्य चैत्य (बुद्ध पतिमा उहिस्सक चेतियं) भनिन्छ । धातु निधान गरेर राखेको चैत्यलाई सधातुक चैत्य (धातु गब्भथूपा सधातुका धातुक चेतिय) भनिन्छ । चैत्यलाई अर्को किसिमबाट विभाजन गर्दा चैत चार प्रकारको हुन्छ । एउटा वृद्धि भउको चैत्य धर्म चैत्य हो ।

 

 

चैत्यका आकार प्रकार
बुद्धको समयमा भएको धार्मिक स्मारक “चेतिय”को आकार प्रकार यस्तो थियो भनेर थाहा पाइँदैन । चैत्यको आकार प्रकारको् बारे पुरानो विवरण पनि स्पष्ट छैन । तैपनि अमरावती स्तूपलाई “महाचैत्य” भनी सम्बोधन गरेकोले केही कुरा स्पष्ट भएको छ । “थुबे” जस्तै अथवा “थूप” “थूर” जस्तै भूमि नै गोलो बनाएर माथि आदरको रुपमा छत्र वा छाता एउटा राख्ने भन्दा फरक किसिमको स्तूपलाई चैत्य भन्ने गर्यो होला । चैत्यमा तह (फः) हुन्छ । अनि फेरि महायानको विकास हुनथालेदेखि गोलाकारको माथि पनि अनेक कलात्मक शैलीका र भाव अभिव्यञ्जनाको विकास भयो । तह भएर पनि त्रयोदश भूवनको विकास भइनसकेको प्राचीन प्रकारको चैत्य यसको प्रमाण हो । यस्तो चैत्य अजन्ता गुफामा छ ।

 
चैत्यमा विशेषतः महाचैत्यमा तहहरु दुई, तीन वा चार तह हुने गर्दछ । अनि त्यस महाचैत्यको तहमा बुद्ध–जीवनी वा जातक घटनाका अनेक चित्रहरु ढुंगामा कुँदेको हुन्छ । यसको सुन्दर नमूता इण्डोनेशियाको बोरोबुदूर महाचैत्य र कम्बोडियाको अंकोरबार हुन् । हाम्रो नेपालमा पनि “किन्नरी जातक” कुँदिएको चैत्यको वर्णन चाबहिलको लिच्छवी कालको अभिलेखबाट थाहा हुन्छ । तर दुःखको कुरा, यस किन्नरी जातकको शिलाचित्र अझै फेला परेको छैन ।

 

 

यस प्रकार बुद्धको समयमा मानिसहरुलाई टेवा दिने चेतिय बुद्धको महापरिनिर्वाणभन्दा पछि बुद्धको गुण स्मरण गराउने, बुद्धको अवशेष पूजा गर्ने, बुद्धको धर्म सम्झने बौद्ध चेतिय भए । अब आज व्यवहारिक रुपमा चैत्य चेतिय भन्नु नै बौद्ध स्मारक बनिसकेको छ ।

 
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ३)

बौद्ध बाङ्मयमा एकातिर इमानदार अन्वेषकलाई धैरै विषयवस्तु छ भने अर्कोतिर धेरै बुद्धप्रति काव्यात्मक श्रद्धाले भरिपूर्ण अभिव्यक्ति छ ।

 
श्रद्धाविभोर भएर आफुलाई टोलाएर हेरिरहेका वक्किल स्थविरलाई बुद्धले भन्नुभयो, “तिमीले के हेरिरहको मोघपुरुष । मेरो पेटमा पनि तिम्रो पेटमा जस्तै गुहु, पिसाब अदि अशुचिले भरिएको छ । तिमीले धर्मलाइै देख, धर्मलाई हेर ।”
यता फेरि पाली र संस्कृतिमा प्राचीन बौद्ध बाङ्मयमा पूज ागर्नलाई चैत्य समेत धेरै पहिलेदेखि बनाइदियो । बुद्ध बनिदिन स्वर्गमा गएन देवताहरुले गरेको प्रार्थना, जन्मको समयमा पूजा–विवरण, सिद्धार्थले अनेमा नदी किनारमा काटेको कपाल इन्द्रले स्वर्गमा लगेको इत्यादि केही प्रसंग यसका लागि नमूना हुन् ।

 

 

यी दुबै बाङमयहरुको आआफ्नो समयमा धेरै नै उन्नति भयो । फेरि गहिले प्रतीकवादको बोझ दर्शनले थेग्न सकेन, यो आफै बुद्धको मौलिक सत्यमा विल्पववाद सिद्ध भएर गयो । एकतिर यस्तोसम्म भन्न पुगे, “बुद्ध वा बुद्धत्व प्राप्तिको विषय होइन । व तथ्यता, अचल हो । यहाँ बुद्ध भनेको पहिले भएको थिएन, अहिले भइरहेको पनि छैन र पछि हुनेछ भन्ने पनि होइन ।” फेरि अर्कोतिर बुद्धवादको प्राचीनता सिद्ध गर्न ध्यानी बुद्धहरु बनाइए । पञ्चतत्वमये बुद्ध धारक, पालक व अधिनायक बुद्धको सृष्टि भयो ।
चैत्य :  चार प्रकारका
यस पुस्तिकाको उद्देश्य बौद्ध दर्शन वा संस्कृतिको ऐतिहासिक समीक्षा होइन । ऐतिहासिक ढंगले चैत्य सम्बन्धी सजिलो किसिमले ज्ञान दिने नै यसको उद्देश्य हो । चैत्यको जुन चारवटा विभाग छन्, फेरि भनौं भने त्यसमा नै सही र सजिलो चैत्यको विवेचन पनि छ ।
१. शारीरिक चैत्य,
२. परिभोग चैत्य
३. धर्म चैत्य र
४. उद्देश्य चैत्य (निमित्त चैत्य)

शारीरिक चैत्य
तथागतको कपाल आदि शारीरिक वस्तु तथागतको अनुपादिशेष महारिनिर्वाण पछिका अवशेष अस्ति राखेर बनाएको स्मारक नै बौद्ध शारीरिक चैत्य हो । यसको पहिलो प्र्रसंग बुद्ध जीवनीमा खोज्दा बुद्धत्व प्राप्तिको केही समय पछि नै भेटिन्छ । बुद्धले धर्मचक्र पर्वतनका पाइला चाल्नु अगावै बुद्धत्व प्राप्तिस्थान उरुवेलामा दुईजना व्यापारीहरु आए । यिनीहरु बुद्ध र धर्मको शरणमा आएका द्वैवाचिक उपासक तपस्सु र भल्लुक थिए । यिनीहरुले बुद्धलाई खानेकुरा दान दिइसकेपछि बुद्धसँग सम्झनाको चिनो मागे । बुद्धले टाउकोमा छापेर सातवटा कपाल उनीहरुलाई दिनुभयो । तर यस बारे पछि बुद्धले आफ्नो कपाल वा नङ आदि केही दिएको उल्लेख नभएकोले अझ बुद्धको सम्पूर्ण जीवनीले देखाएको संघवाद हो होइन भनेर विचार गर्न बाध्य बनाएको छ । त्यसैले यसको महत्व तथागतको ऐतिहासिक यात्रा क्रमको पद–चिन्ह नहेरी श्रद्धावश आफ्नो आफ्नो देशमा बुद्धलाई ल्याएको मात्र भनेर मैले लिएको छु । श्रीलंकाले बुद्धलाई आफ्नो देशमा धेरै पटक भित्र्याएका थिए, त्यसतै भोटमा बुद्धले कपाल खसाल्नुभयो । अझ नेपालले त बुद्धले चैत्य समेत पूजा गर्नुभयो भने ।

 

त्यसैले चैत्यको सम्बन्धमा साँच्चै राम्रोसँग बुझ्न महापरिनिर्वाण सूत्र एकपल्ट हेरौं, जुन उत्तरीय र दक्षिणीय प्राचीन एवं प्रामाणिक बौद्ध बाङ्मयमा समाविष्ट छ ।
आनन्दले सोधे, “भगवान्, तथागतको निर्वाण पश्चात् शरीरलाई के गरौं ?”
बुद्धले भन्नुभयो, “आनन्द, तथागतको शरीर पूजामा तिमीले पीर नलेऊ । आनन्द, तिमिले साँच्चैको कामकुरामा प्रयत्न गर । साँच्चै काम लाग्ने उद्योग गर । सँच्चै महत्वपूर्ण भएकोमा आप्रमादी, उद्योगी र आत्मसंयमी भएर जीवन बिताऊ । आनन्द, क्षत्रिय पण्डितहरु, ब्राम्हण पण्डितहरु, गृहपति पण्डितहरु छन्, जो तथागतप्रति अत्यन्त प्रसन्न छन् । उनीहरुले नै तथागतको शरीरको पूजा गर्ने छ ।”

 
यस प्रसंगभित्र तथागत आफ्नो महापरिनिर्वाण अगाडि कसरी पूजा गराए, पछि जनश्रद्धा जता जानसक्छ फेरि भिक्षुहरु यसमा कसरी सतर्क हुनुपर्छ भनेर देखाउनुभएको कुरा स्पष्ट छ ।

 

 

बुद्धको महापरिनिर्वाण पछाडि कपडा र कपासको पत्रले बेरेर बास्नायुक्त तेलले भिजाएर अग्नि संस्कार भयो । अनि अस्ति मानाला भरेर द्रोणले आठ भागर गरे । यी आठ भाग लिनेहरु हुन् — राजगृह, वैशाली, कपिलवस्तु, अल्लकप्पक, रामगाम, वेठदीप, पावा र कुसिनारा । अनि पिप्पलीवासीहरुले मात्र कोइला र खरानी सोरेर लगे । यही बास्तवमा बौद्ध चैत्य वा चीभाःको प्रारम्भ हो । अनि अशोकले यी चैत्यहरुमा राखिएका अस्तिहरुलाई निकालेर व्यापक रुपमा चैत्य बनाई त्यसमा प्रणिधान गरे । कतिपय तथागतका अवशेष अस्ति टाढा टाढासम्म पुगे । बरु लंकामा स्वयम् अशोकका छोरा र छोरी धर्मदूतको रुपमा गएकाले त्यहाँ धेरै अस्तिधातु पुगेकोमा आश्चर्य मान्नु पर्दैन । ऐतिहासिक यात्रा विवरणण भएको बुद्धको दन्त धातु मध्ये एउटा पनि श्रीलंकामै रहनपुग्यो । अर्को एउटा दन्त धाधु भने तक्षशीलाबाट चीनसम्म पुग्यो ।

 

अनि फेरि श्रीलंकाको माध्यमबाट नेपालमा भएको अस्तिधातु आनन्दकुटी (चैत्यभित्र), गणमहाविहारमा स्वयम्भु विश्वशान्ति गुम्बा र लुम्बिनीमा पनि प्राप्त भयो ।
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ४)
बुद्धले प्रयोग गर्नुभएको पात्र आदि वस्तु राखेर बनाइएको स्मारकलाई परिभोग चैत्य भनिन्छ । तर यसको ऐतिहासिक विवेचन खोज्दा यस्तो कुनै विश्वस्त तथ्य देखिँदैन । बुद्धको पुरानो चीवर संस्मृतिको निमित्त भनेर कुनै भिक्षुले साँचेर राखेन । त्यस्तै पात्र पनि कुनै खिइएर वा प्वालपरेर वा साटेर लिँदा पुरानो बचाएर राखेको उल्लेख पनि छैन । यसको अतिरिक्त साँच्चै भन्नुपर्दा बास्तवमा बुद्धसँग अरु कुनै पदार्थ छँदै थिएन ।

 

परिभोग चैत्यको रुपमा बोधिवृक्षप्रति भने बौद्ध जगतले धेरै श्रद्धा राख्ने गरेको छ । फेरि बोधिवृक्षको अर्थ पिपलको रुख सबैलाई बुझाउँदैन । स्वयं बुद्धले जुन रुखको मुनि बसेर बोधिज्ञान प्राप्त गर्नुभयो त्यसलाई नै बोधिवृक्ष भनिन्छ । त्यसको वंशजः वृक्षलाई नै बोधिवृक्ष भनिन्छ ।

 

बोधिवृक्ष वा परिभोग चैत्यको ऐतिहासिक उल्लेखमा विश्वस्त क्रम अशोकको समयदेखि भएको देखिन्छ । हुन त बोधिवृक्षको ऐतिहासिक विवरण अगाडि राख्दा आयुष्मान आनन्दले बोधिवृक्षको हाँगा श्रावस्तीमा रोप्न ल्याएको विवरण पनि नभएको होइन । हो, बोधिवृक्षलार्य विष्मयले विभोर भएर हेर्नु वा श्रद्धा राख्ने विधि बुद्धको समयदेखि भएको पुराना पुराना वाङमयहरुले पनि बताएका छन् । बुद्धले बोधिवृक्ष आँखा झिमिक्क पनि नगरी हेरिरहनुभएको निकै प्रख्यात छ । अशोकले आफ्नी छोरी भिक्षुणी संघमित्रालाई पात्रमा राखेर श्रीलंकामा बोधिवृक्ष दिईपठाएको कुरा साहित्यहरुले मात्र होइन उत्कीर्ण गरिएका चित्रहरुले पनि बोलेका छन् । यसपछियसको धेरै पूजा र अर्चना बौद्ध जगतमा भइरह्यो । श्रीलंकाकै बोधिवृक्षको हाँगाले गर्दा नेपालमा पनि बोधिवृक्ष आइपुग्यो, जुन नारद भन्तेले नोपलमा ल्याएर आनन्दकुटीमा रोप्नुभएको थियो । तर त्यस बोधिवृक्ष बचाउनै नसकेर मर्यो । त्यसपछि यसपंक्तिकारले ल्याएको बोधिवृक्ष गणमहाविहार, सुमंगल विहार आदि स्थानमा सप्रिए ।

 
धर्म चैत्य
धर्म चैत्यको अर्थ बुद्धवचनादि त्रिपिटकसँग हो । धर्मस्कन्धमा पनि गौरव गर्ने श्रद्धामा यसको निर्माण भयो । तर धर्म चैत्य अरुअरु चैत्य जस्तो परिभाषामा समावेश गर्न कठिन छ । त्रिपिटक ग्रन्थलाई अथवा मण्डले (बर्मा)का सम्पूर्ण त्रिपिटकको शिलालेखलाई सजिलै धर्मचैत्य भन्न सकिन्छ ।
तर सारत्थदीपनी टीकाले “पटिच्च समुप्पादादि लिखित पोत्थके निधाहित्वा कतं पन धम्म चेतिय” भनेजस्तै एउटा धर्म पुस्तक अथवा आंशिक धर्म उल्लेखलाई पनि धर्म चैत्य भनिन्छ । जस्तै एउटा “धम्मपद” अथवा अशोकको धर्म परियायको शिलालेख । फेरि साँच्चै भन्ने हो भने “हे धर्मा हेतु प्रभवा” जस्ता प्रशिद्ध गाथाहरु मात्र निधान गरी राखेको चैत्यतिर हेर्ने हो भने यसको संख्या अनगिन्ती पुग्छ । यसका साथै बौद्ध दर्शनको उत्तरीय विकास क्रमले बज्रयानी, तन्त्रयानी तथा सहजयानीको दर्शन कलात्मक अभिव्यक्तिमय धर्मधातु वज्रधातु पनि त धेरै छन् । धर्मधातुको नै श्रद्धाले चैत्य वा चीभाःको भित्र ग्रन्थहरु राखेर बनाइनुलाई बुद्धलाई सुनको पात्रमा चामल भरेर माथि पैसा राखेर पिण्डपात्र दान दिनु सरह हो भनेर व्याख्या गर्न सकिन्छ । अतः धर्मधातु व्यापक अथवा परिभाषा भित्र सहजरुपमा आउँदैन ।
क्रमशः
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO

भिक्षु सुदर्शन (चैत्य–पूजा — ५)

उद्देश्य चैत्यलाई निमित्त चैत्य पनि भनिन्छ । यो चौथो प्रकारको चैत्य माथिका तीनै प्रकारका चैत्यहरुभन्दा बाहिर परेका सबै प्रकारका स्मारक वा चैत्यमा पर्ने प्रकारको चैत्य हो । फेरि उद्देश्य चैत्य शायद चारै प्रकारका चैत्यहरुमा सबैभन्दा पछि अस्तित्वमा आयो । किन भने शारीरिक, परिभोग र धर्म चैत्यहरुमा जति चाँडै जनश्रद्धा आउने बाटो छ, यसमा त्यति छैन । बुद्धलाई पहिले तीन प्रकारका चैत्य बनाएर श्रद्धा चढाइसकेपछि मात्र बुद्धको स्मरणको उद्देश्य वा निमित्त मात्रमा केही बनाइयो । तर यति स्पष्ट स्वयं बुद्धले प्रातिहार्यमय बुद्ध निर्माण गरेको उल्लेखका अतिरिक्त बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा उहाँलाई प्रतिमा वा चित्रमा कसैले प्रतिमूर्ति बनाएर प्रतिलिपिबद्ध गरेन । अहिलेसम्म प्राप्त बुद्ध प्रतिमाहरुमा सबैभन्दा “बुद्ध पटिमा उट्टिस्सक चेतियं” भन्ने उल्लेखले प्रत्येक बुद्ध मूर्ति नै चैत्य भन्ने जनाउँछ । प्रमाणिक प्रतिमाले वा इतिहासले भन्छ, बुद्धको सुनिएको लक्षण वा व्यंजनको आधारमा नै सबैभन्दा पहिले बुद्ध मूर्ति बनाउँछ । फेरि यस्तो सबैभन्दा पहिले बुद्ध–मूर्ति बनाउने काम कनिष्कको समयमा भयो । यसपछिदेखि शान्तिनायक तथागतका शान्तिमूर्ति यति असंख्य भयो, जति असंख्य कुनै पनि अन्य धर्मप्रवक्ताका मूर्ति विश्वमा बनेनन् ।

 
काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीन चैत्य
“…भूचैत्य भट्टा…” लेखिएको गोकर्णमा रहेको अंशुवर्माको अभिलेखले चैत्यको पुरातात्विक प्राचीनता झल्काउँछ । “राजा विश्वदेव तेनकृत सीनगु विहार चैत्य भट्टारिक प्रतिष्ठापित सम्पूर्ण कृतं” भनेर गोपाल वंशावलीमा उल्लेख भएबाट राजा विश्वदेव (वृषदेव) स्वयम्भू चैत्यमा केही प्रतिष्ठा कार्य गरेको कुरा प्रमाणित गर्दछ । त्यसपछि गुं विहारमा तपस्या गरिसकेपछि श्री मानदेवले महाचैत्य प्रतिष्ठा गरेको गोपाल वंशावल्ीमा नै उल्लेख भएको छ । “धर्म चैत्य स्थापना गरी आफैले स्तोत्र स्तुति गर्या । खासा चैत्य भनी प्रख्यात भै गया” भन्ने भाषा वंशावलीको कुरा पनि चैत्यको पूजा लिच्छवि कालमा निक्कै भएको तथ्यतिर संकेत गर्दछ ।

 
गण महाविहारमा र उत्तम बहाननिमा रहेको सानो प्रस्तर अशोक चैत्यको शैलीमा (चीबहालमा) पूर्वी लिच्छवि लिपि अभिलेख उत्कीर्ण भएको छ । त्यस्तै नै त्यौड हेणाकर महाविहारमा चैत्यको उत्तर लिच्छवि लिपिमा अभिलेख कुँदिएको छ । यी चैत्यहरु चिच्छवि कालमा नै ससाना उद्देश्य चैत्यहरु धेरै निर्माण भइसके भन्ने प्रमाणित गर्दछ । किनभने यस्ता मूर्ति नभएका तर मूर्तिं राख्ने स्थान रिक्त भएका र ढोकाको बुट्टा भएका चैत्य काठमाडौं उपत्यकाभित्र धेरै छन् । यस्ता चैत्यहरुलाई अशोक चैत्य भनने चलन छ ।

 
चैत्यको शैली र मूर्ति राख्ने रिक्त स्थानमा द्वारका बुट्टामा अजन्ताका शैलीले पुराना चैत्य भनेर देखाइने चैत्यहरु पनि प्रशस्त छन् । यस्ता सुन्दर प्राचीन कलात्मक शैलीका कलात्मक बुट्टाले भरिपूर्ण चैत्यहरु मध्ये चाबहिलमा रहेको एक चैत्य र पचलिका सँगै रहेको श्मसानमा रहेको एक चैत्य विशेष उल्लेखनीय छ ।

 
विभिन्न बोधिसत्व र बुद्धहरु भएका चैत्यहरु
चारवटा निमित्त दृष्य भएका चैत्यहरुभन्दा पछि विभिन्न बुद्ध बोधिसत्वहरु भएको चैत्यको विकास भयो । अजन्ताका गुफामा भएका चैत्यहरुमा विभिन्न मुद्रामा बुद्ध बस्नुभएको चैत्य छ । यसमा उभिरहनुभएका बुद्धहरुका मूर्ति राखिएका छन् । यसपछि बुद्ध बोधिसत्वहरु भएको चैत्यको उल्लेख गर्ने क्रममा ध्वाखाबहाःका प्रसिद्ध लिच्छवि चैत्यहरुको नाम आउँछ ।

 
लेखकको नेपालभाषामा लेखिएको पुस्तक चैत्यपूजा (विसं २०३७)बाट राजेन मानन्धरद्वारा अनुदित ।

OOO