संयुक्त राज्य अमेरिकामा बुद्ध धर्म

राजेन मानन्धर

संयुक्त राज्य अमेरिका (यू.एस.ए) उत्तरी अमेरिका महाद्वीपमा स्थित एक देश हो जुन भूमि र कुल क्षेत्रफलको हिसाबमा विश्वको तेश्रो सबैभन्दा ठुलो देश हो । यस अन्तर्गत ५० राज्य, एक संघीय जिल्ला, ५ प्रमुख असम्मिलित क्षेत्र, ९ साना बाहरी द्वीपहरु तथा ३२६ इण्डियन आरक्षणहरु पर्दछन् । यसको उत्तरमा क्यानाडा र दक्षिणमा मेक्सिकोसँग सीमाना जोडिएका छन् । यसको सीमा पश्चिममा प्रशान्त महासागर र पूर्वमां आन्ध्र महासागरसम्म फैलिएको छ । यहाँको राजधानी वाशिंगटन डी.सी. हो तर यसको सबैभन्दा धेरै जनसंख्या भएको शहर तथा प्रमुख वित्तीय केन्द्र न्यूयोर्क शहर हो ।

यहाँका आदिबासीहरुका पूर्वजहरु १२ हजार वर्ष भन्दा अगाडिदेखि यहाँ रहेको मानिन्छ । सन् १४९२ देखि यहाँ यूरोपको उपनिवेशीकरण शुरु भयो र यसको लगतै पछि विभिन्न रोगहरुका कारण आदिबासीहरु मर्न थाले । त्यस्तै युद्ध, जातीय नरसंहार तथा दासता जस्ता कारणले पनि उनीहरुको संख्या कम हुँदै गयो । त्यस्तै १६०७ देखि ब्रिटिश उपनिवेशीकरणका कारण यहाँ कोलोनीहरुका स्थापना भयो । पछि उनीहरुको ब्रिटिश साम्राज्यसँग द्वन्द्व भयो, अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम भयो । यस देशले विस्तारै स्वतन्त्र राज्यको रुपमा स्थापित हुन पायो । सन् १९०० देखि यो सबैभन्दा ठुलो अर्थतन्त्र र शक्तिशाली देशको रुपमा देखापर्यो । अनि १९९१मा सोभियत संघको पतन पछि यो विश्व शक्तिको रुपमा स्थापित छ । आज विश्वकै इतिहासमा संयुक्त राज्य अमेरिका अप्रवासीहरुको देश हो । यहाँको जनसंख्यामा विविधता छ र विश्वभरका देशहरुबाट यहाँ राम्रो अवसर र जीवनशैलीको लागि ओइरिने गर्दछ ।

अमेरिकी संविधानको पहिलो संशोधनले स्पष्ट पारेको छ कि यहाँ हरेक नागरिकलाई अफ्नो धर्म मान्ने वा कुनै पनि धर्म नमान्ने अधिकार छ । धार्मिक स्वतन्त्रता यहाँको संविधानले सुनिश्चित पारेको अधिकार हो ।

अमेरिकाका धर्महरु
अमेरिकी जनगणनामा जनताको धर्मको बारेमा प्रश्न गरिँदैन । तर पनि विभिन्न समूह वा संस्थाहरुले प्रत्येक धार्मिक समूहसँग सम्बन्धित मानिसहरुको अनुमानित जनसंख्याको अनुपात निर्धारित गर्न सर्वेक्षणहरु गरिरहेका हुन्छन् । जस्तै चर्चहरुले आफ्नो सदस्यसंख्याको गणना गर्ने गर्छन् । यसै आधारमा यहाँ कुन धर्म मान्ने कति छन् भन्ने औसत प्रतिशत निकालिएको छ । लिब्रेटेक्स्टस् सोसल साइन्सेसका अनुसार अमेरिकामा विभिन्न धर्म मान्ने जनसंख्यको अनुमानित प्रतिशत यस प्रकार छ । ईसाई धर्म मान्ने ५९.९ देखि ७८.४%, नास्तिक या अज्ञेयवादी सहित असंबद्ध १५.०% देखि ३७.३% छन्, यहूदी धर्म १.२% देखि २.२% छन्, इस्लाम लगभग ६% छन्, बुद्ध धर्म ०.५% देखि ०.९% छन्, हिन्दू धर्म ०.४% छन् र अन्य धर्म मान्नेहरु १.२% देखि १.४% छन् ।

संयुक्त राज्य अमेरिकामा कुनै पनि क्षेत्रमा धर्मको आधारमा भेदभाव गर्नुलाई गैरकानूनी मानिएको छ । यस अनुसार , कर्मचारीहरुको नियुक्ति, पद बहाली, बर्खास्ती, आदिमा भेदभाव गर्न पाइँदैन । त्यस्तै स्कुल, कलेज तथा विश्वविद्यालयमा धार्मिक विभेदलाई निषेध गरिएको छ । अनि अनि धर्मको आधारा उत्पीड़न पनि गैर कानूनी हो ।

०००

अमेरिकामा बुद्ध धर्म

अमेरिका आफै नयाँ देश भएकोले यहाँ बुद्ध धर्मको इतिहास पनि लामो छैन । यहाँ बुद्ध धर्मको प्रवेश १९औं शताब्दीमा यहाँ आएका एशियाली मुलका आप्रवासीहरुबाट भएको थियो ।

सामान्यतयाः संयुक्त राज्य अमेरिकामा बुद्ध धर्म सन् १९४०को दशकमा प्रवेश गरेको मानिन्छ । चीनियाँहरु अमेरिकामा सन् १८२०तिर देखि आएका थिए भने सन् १९४८ देखि उनीहरु निकै ठुलो संख्यामा प्रवेश गरे। सन् १९६५मा आप्रवासन कानून फेरिएपछि एशियालीहरु झन् धेरै ओइरिए ।

यस्तै प्रकारले यहाँ विभिन्न देशका बौद्धहरु आउन थाले र सबै देशका बौद्धहरुले आआफ्नो देशको विशिष्टीकृत बुद्ध धर्म ल्याउने र अभ्यास गर्ने भएकोले यहाँ बिस्तारै विविध प्रकारका बुद्ध धर्म देखिन थाल्यो । यसलाई बिस्तारै आप्रवासी बुद्ध धर्म भनेर नाम दिने चलन आयो । यस भित्र श्रीलंकाली बौद्धहरु, म्यानमार बौद्धहरु, थाइ बौद्धहरु, क्याम्बोडियाली बौद्धहरु, भियतनामी बौद्धहरु, चीनियाँ बौद्धहरु, कोरियाली बौद्धहरु अनि जापानी बौद्धहरुले अमेरिकी भूमिमा आआफ्नो ढंगले बुद्ध धर्मको अभ्यास गरिरहेको पाइन्छ । र यसलाई अन्य धर्मावलम्बीहरुले सहज रुपमा स्वीकार गरिरहेको पाइन्छ ।

क्षेत्रगत रुपमा हेर्दा हवाइ अमेरिकाको सबै भन्दा धेरै बौद्ध जनसंख्या भएको राज्य हो । यहाँको ८ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् । त्यस्तै क्यालिफोर्नियामा २ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् ।
०००

१. इतिहास
अमेरिकामा बुद्ध धर्मको विकास
१९औं शताब्दी ः संयुक्त राज्य अमेरिकामा बुद्ध धर्मको परिचय सबैभन्दा पहिले १९औ शताब्दीमा भएको थियो । यसमा एशियाली आप्रवासीहरुको माध्यमबाट भएको थियो । त्यसमा पनि सबैभन्दा बढी चीनीयाँ तथा जापानी आप्रवासीहरुको योगदान बढी देखिन्छ जसले अमेरिकामा आआफ्नो देशमो धार्मिक परम्पराहरु त्यहाँ परिचय गराए ।
१८९३ ः विश्व धर्म संसद ः सन् १८९३ मा अमेरिकाको शिकागोमा विश्व धर्म संसद ( World’s Parliament of Religions)को आयोजना भयो । यस घटनालाई अमेरिकामा बुद्ध धर्मको इतिहासको शुरूआतको एक महत्वपूर्ण घटना मानिन्छ । विश्वका विभिन्न देशका धर्म वा विश्वासहरुको अन्तरक्रियाको रुपमा आयोजना गरिएको यस सम्मेलनमा श्रीलंकाका अनागरिक धर्मपालले दक्षिणी बुद्ध धर्म वा थेरवादको प्रतिनिधिको रुपमा, जापानी सोयेन शाकुलाई जेन बुद्ध धर्मको प्रतिनिधिको रुपमा तथा शुद्धभूमि बुद्ध धर्मका गुरु जापानी कियोजावा मान्शीलाई धर्मको दर्शनको प्रारुपको बारेमा बोल्न लगाइएको थियो । उहाँहरुले बुद्ध धर्मको शुरुवात, दर्शन तथा यसको विस्तारको बारेमा विस्तृतरुपमा वर्णन गरे । यसका साथै उहाँहरुले अमेरिकीहरुले सर्वमान्य भन्दै आएको क्रिश्चियन परमेश्वरको अवधारणा भन्दा फरक खालको दर्शन एशियामा २५०० अगाडि नै फैलिसकेको बताएर सबैलाई चकित पारे । यसपछि अमेरिका लगायत विश्वका अन्य देशका प्रतिनिधिहरु यसबारे धेरै जिज्ञासु बने । त्यसपछि बुद्ध धर्म विस्तारै गहन अध्ययन अनुसन्धानको विषयको रुपमा विकास हुँदै गयो ।

२०औ शताब्दीको शुरुआत ः थियोसोफिकल सोसाइटी
सन् १८७५मा अमेरिकाको न्यूयोर्क शहरमा थियोसोफिकल सोसाइटीको (Theosophical Society) स्थापना भयो । यो विशेष नयाँ धार्मिक आन्दोलनको लागि धर्मशास्त्रको अध्ययन गर्ने संगठनात्मक निकाय को रुपमा स्थापना भएको थियो । अमेरिकी आर्मी अफिसर, पत्रकार तथा वकिल कर्नेल हेनरी स्टील ओल्कोट यसका संस्थापक अध्यक्ष थिए । यसले पुराना यूरोपीय दर्शन प्लेटो दर्शन तथा आदिका साथै हिन्दु धर्म, बुद्ध धर्म र इस्लाम जस्ता एशियाली धार्मिक परम्पराहरुको ुतलनात्मक अध्ययन र ब्याख्या गर्ने उद्देश्य लिएको थियो । यसैबेला त्यहाँ जापानीहरुले मन पराएको जेन बुद्ध धर्मको प्रचार शुरु भयो । यहाँ सन् १९०४मा सोक्यो उएओका हवाइमा बुद्ध धर्म सिकाउन पुगे । त्यहाँ सन् १९०७मा जेन मन्दिर बन्यो र उनलाई मान्तोकुजि मन्दिरको संस्थापक बने ।

२०औ शताब्दीका मध्य ः द्वितीय विश्व युद्ध पछि बुद्ध धर्ममा आकर्षण
द्वितीय विश्व युद्ध पछि अमेरिकी बुद्धिजीविहरु तथा लाकारहरुको बीच बुद्ध धर्म सहित पूर्वी दर्शन में रुचि बढ्न थाल्यो । यसबेला बीट जेनेरेशन अथवा बीटनिकहरु भन्ने एउटा पुस्ता जस्तै बन्यो जसले बीट संस्कृतिको विकास गर्यो जसको उद्देश्यभ नेको पुराना परम्परागत मान्यताहरुलाई त्यागेर नयाँ आध्यामिक खोज गर्ने र अमेरिकी तथा पूर्वीय धर्महरुको अध्ययन गर्ने आर्थिक भौतिकवादलाई अस्वीकार गरेर हिँड्ने थियो । यसै सन्दर्भमा केराओकको सन् १९५८मा प्रकाशित दि धर्म बम्स भन्ने उपन्यासको प्रमुख विषय बुद्ध धर्म थियो । यसले पश्चिमी विश्वमै बुद्ध धर्मलाई प्रख्यात बनाउन सहयोग गर्यो । यस्ता लेखकहरुको विचारबाट प्रभावित भएर पनि धेरैले बुद्ध धर्म अपनाए ।

१९५९ ः तिब्बती बौद्ध धर्म
सन् १९५१मा तिब्बत चीनको नियन्त्रणमा गयो, सन् १९५९मा त्यहाँ विद्रोह भयो र यसको पछि उहाँ निर्वासनमा जानुभयो । यो घटनाले विश्वको ध्यानाकर्षण गरिरहेको थियो । यसलाई पश्चिमाहरुले यसलाई स्वतन्त्रताको लागि गरिएको आन्दोलनको रुपमा लिए । त्यसमा पनि पछि त्यहाँका १४औं दलाइ लामाको निर्वासनले उहाँप्रति मानिसहरुको सहानुभूति थप्यो ।
आध्यात्मिक गुरु दलाई लामालाई तिब्बतका जनताले राजनीतिक नेतृत्व दिनुको साथै बौद्धहरु अवलोकितेश्वरकै स्वरुपको रुपमा पनि मान्दछन् । सन् १९७९मा उहाँले संयुक्त राज्य अमेरिकाको भ्रमण गर्नुभएपछि त्यसको प्रभाव त्यहाँक जनतामा धेरै पर्यो । त्यहाँ जनताले बुद्ध धर्ममा रुचि राखे, अध्ययन गर्न थाले र आफूलाई बौद्ध भन्नुमा गर्व गर्नथाले । यसले पनि त्यहाँ तिब्बती बौद्ध केन्द्रहरुको स्थापना गर्न र तिब्बती बौद्ध समाजको निर्माण गर्न योगदान गर्यो ।

सन् १९६० र ७०ः प्रतिसंस्कृति र मुख्यधारा एकीकरण
सन् १९६०को दशक अमेरिकाको सामाजिक परिवर्तनको हिसाबले एक महत्वपूर्ण समय थियो । अमेरिकाकै संलग्नतामा विश्वमा भएका परिवर्तनहरु त्था कतिपय युद्धका विनाशकारी परिणामहरुले गर्दा युवा अमेरिकीहरुमा कुनै कुरामा पनि आस्था वा मोह नभएको र हिजोको भन्दा बेग्लै ढंगले सोच्ने र जिउने प्रवृतिले बिस्तारै ठाउँ लिइरहको थियो । यसैलाई प्रतिसंस्कृति भनियो । त्यस्तै गरी विभिन्न क्षमता र पृष्ठभूमि भएका मानिसहरुलाई एकैसाथ लानुपर्छ भन्ने सामाजिक आग्रह वा अभियान पनि यसैबेला देखियो । यस्ता आन्दोलन वा अभियानहरुले उनीहरुलाई जीवन जिउने नयाँ नयाँ तरिका वा बाटोको खोजिनिती गरायो र यस मध्ये धेरैले बुद्ध धर्मलाई संसारमा भएका सबै प्रकारका युद्ध अशान्ति अनि मानसिक समस्याको एकमात्र समाधानको रुपमा स्वीकारे । यस्तो वातावरणले त्यहाँ बुद्ध धर्मलाई लोकप्रिय बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ । यसैको फलस्वरुप पनि अमेरिकी समाजमा बुद्ध धर्म प्रख्यात हुँदै गयो अनि विभिन्न बौद्ध केन्द्रहरुको स्थापना हुनुको साथै समाजमा अमेरिकी बौद्ध समुदायहरु संगठित हुनथालेको देखियो ।

१९८०देखि ः विविधता र विस्तार
यसपछिका दिनहरुमा संयुक्त राज्य अमेरिकामा बुद्ध धर्म भौगोलिक रुपमा अझ नयाँ नयाँ राज्य र शहरहरुमा फैलियो । यसका साथै विषयगत ढंगले पनि यसमा अलग अलग संकाय वा सम्प्रदायको अलग अलग संगठन बने । त्यहाँका स्वतन्त्र धार्मिक अभ्यास गर्ने प्रचलनले, नयाँ कुरामा गहिरो अध्ययन गर्ने चाहनाले र आधुनिकरणबाट वाक्क लागेर आध्यात्मिक शान्ति खोज्नेहरुले उचित मार्ग पाएको अनुभव गर्ने भएकोले यहाँ बुद्ध धर्म विभिन्न किसिमले विकास हुन पाइरहेको अवस्था छ । अहिले यहाँ थेरवाद, जÞेन, तिब्बती और चीनियाँ प्योरल्याण्ड बुद्ध धर्मको आआफ्नो हिसाबले विकास र प्रचार प्रसार भइरहेको छ । एकातिर यहाँ विभिन्न बौद्ध परम्पराहरुले जरा गाडेको अवस्था छ भने अर्कोतिर ती सबै भन्दा अलग खालको स्वतन्त्र किसिमको बुद्ध धर्मले पनि आफ्नै आकार लिइरहेको छ जसलाई अब “अमेरिकी बुद्ध” धर्म भन्ने नाम दिइन्छ । यसअन्तर्गत अमेरिकीहरु कर्मकाण्ड र पूजाआजा वा पाठमा भन्दा स्मृति ध्यान तथा दर्शन सम्बन्धी तार्किक छलफलमा आकर्षित छन्, तर पनि यो पूर्णरुपले बुद्ध शिक्षाबाट निर्देशित छ । यस प्रकार अहिले अमेरिकामा बुद्ध धर्मको विविधता तथा विस्तार दुबै पाइन्छ ।

यसरी हेर्दा अहिले अमेरिकी समाजमा बुद्ध धर्म मुलप्रवाहमा प्रवेश गरिसकेको भन्न सकिन्छ । स्वास्थ्य, शिक्षा आदि अमेरिकी समाजमा एकदम महत्व दिइने सामाजिक पक्षलाई समेटेर अमेरिकी समाजलाई राम्रोसँग बुझेका बौद्ध धर्मगुरुहरुले त्यहाँ बुद्ध धर्मलाई समाजमित्र प्रवेश गराइरहेको अवस्था छ ।

अहिलेका अमेरिकी बौद्धहरु
अहिले संयुक्त राज्य अमेरिकामा एशियाई मूलका सबै गरेर अमेरिकी बौद्धहरुको दस लाखदेखि पचास लाखसम्म हुन सक्छ भनेर अनुमान गरिएको छ । यहाँ एशियाली मुलकाहरुको परम्परागत बुद्ध धर्म त छँदैछ, त्यसमाथि यहीँका यूरोपीय मूलका वा गोराहरुले ती बुद्ध धर्मको औपचारिक अध्ययन गरेर वा नगरिकनै आफुखुशी बुद्ध धर्मलाई परिभाषित गर्दै आफ्नै ढंगले पनि बुद्ध धर्म अवलम्बन गरे, जसलाई बोलिचालीको भाषामा “श्वेत बुद्ध धर्म“ पनि भनियो ।

अमेरिकी बौद्धहरु मध्ये अहिले एक चौथाई मानिसहरुे पारम्परागत ईसाई धर्म, यहूदी धर्म या धर्मनिरपेक्ष दर्शनबाट धर्मान्तरण गरेर आएको अनुमान गरिन्छ ।
अमेरिका जस्तो विशाल देशमा कसलाई बौद्ध भन्ने भन्ने नै ठुलो प्रश्न छ । यहाँ दुई प्रकारबा बौद्धहरु रहेको स्पष्ट देखिन्छ । पहिलो ती आप्रवासी बौद्धहरु हुन् जो जन्मैले बौद्ध हुन्, बुद्ध धर्म र दर्शनमा पुरै भिजेका छन्, श्रद्धा छ र परम्परागत रुपमा मानिआएका रितिरिवाजलाई सहजै मान्छन् । दोश्रो ती गोरा तथा गैर एशियाली बौद्धहरु हुन् जो बुद्धको मूर्तिबाट, केही संगीत वा कुनै ग्रन्थको वा ध्यानको कारणले यस तर्फ आकर्षित भएका छन् । रहर वा उत्सुकताले आफुलाई बौद्ध भन्न रुचाउँछन् । त्यसमा त्यस्ता पनि छन् जो धार्मिक कार्यक्रममा बस्दैनन् तर बौद्ध दार्शनिक सिद्धान्तहरुको अध्ययन र सम्मान गर्दछन् । अमेरिकनहरु बुद्ध धर्मलाई राम्रो सँग बुझ्दैनन् र अन्धाहरुले हाँत्ती छामेर बताए जस्तो आफुले जस्तो पायो त्यस्तै ब्याख्या गर्छन् भन्ने चलन पनि त्यहाँ छ ।

अमेरिकी शैलीको बुद्ध धर्मका केही लक्षणहरु यस प्रकार छन् — बलियो संलग्नता , ध्यान अभ्यासमा केन्द्रित, लोकतान्त्रिक आदर्शमा विश्वास, महिला समानता, सामाजिक कार्य और पश्चिमी मनोविज्ञानमा खुलापन । यसमा कोही दर्शनमात्र सम्झने छन् भने कोही कर्मकाण्ड वा रितिरिवाजमा पनि रुचि राख्छन् । ती मध्ये धर्मान्तरण गरेर आएका अफ्रीकी तथा ल्याटिन अमेरिकीहरुका लागि जापानी शैलीको सोका गाक्कई बुद्ध धर्म एक लोकप्रिय शैली भएको देखिन्छ ।

कोही कोही यहाँ परम्परागत बुद्ध धर्म पाँच छ पुस्तादेखि अभ्यासमा रहेको, पारिवारिक धार्मिक प्रथा जीवित रहेको तथा उनीहरु यसैमा खुशी भएकोले अहिलेको धर्मान्तर गरेर आएकाहरुको बुद्ध धर्मको खासै महत्व नभएको भन्ने सोच्छन् ।
०००

२. परम्परा

अमेरिकामा प्रचलित बौद्ध परम्पराहरु
विश्व भरी नै बुद्ध धर्मका अनेक परम्पराहरु व निकाय भए जस्तै क्रमैसँग अमेरिकामा पनि बुद्ध धर्मको प्रवेश पश्चान यहाँ विभिन्न परम्पराहरुको विकास र केन्द्रीकरण हुँदै गयो । यहा हाल प्रचलमा रहेको केही परम्पराहरुको सामान्य जानकारी यहाँ दिइन्छ ।

प्रारम्भिक बुद्ध धर्म ः अमेरिकामा १९औ शताब्दमिा बुद्ध धर्मले पहिले प्रवेश पाउँदा यो मुख्यगरी एशियाली मुलुकमा आप्रवासी वा शरणार्थीहरुले ल्याएको स्वरुपमा थियो । यसरी भन्दा याँ चीन तथा जापानको बुद्ध धर्मको बढी प्रचलन थियो । उनीहरुले आफ्नो देशबाट जुन जस्तो जसरी बौद्ध ग्रन्थहरु, परम्पराहरु ल्याए र आफ्नो जन्मभूमिमा देखेको वा बनाएको जस्तो मन्दिरको निर्माण यहाँ गरे त्यो सबैको मिश्रणलाई प्रारम्भिक स्वरुपको अमेरिकी बुद्ध धर्म भन्न सकिन्छ ।

जापानी वा जेन बुद्ध धर्म ः यहाँ विकास भएको बुद्ध धर्मको नाम लिनुपर्दा जेन, प्योरल्याण्ड तथा निचिरेन निकायहरुले आआफ्नो स्वरुप लिएको देखिन्छ । त्यसमा पनि मध्य २०औ शताब्दीमा जेन धर्मले विशेष ख्याती प्राप्त गर्यो । यसमा यहाँ बुद्ध धर्म सिकाउन बसेका डिटी सुजुकी तथा शुनरयु सुजुकीको योगदान स्मरणीय हुन्छ । यहाँ सन् १९०४मा सोक्यो उएओका हवाइमा बुद्ध धर्म सिकाउन पुगे । त्यसपछि यहाँ थुप्रै जेन गुरुहरुले बुद्ध धर्म सिकाउन थाले । अमेरिकीहरु जेन बुद्ध धर्मलाई विशेष मन पराउँछन् ।

तिब्बती बुद्ध धर्म ः बिसौं शताब्दीमा आएर तिब्बती बुद्ध धर्म अमेरिकाको अकर्षक धर्म बन्यो । यसमा तिब्बती धर्म गुरुको आगमन र तिब्बती शरणार्थीहरुको श्रद्धा तथा यसका परम्परा, गुम्बा व्यवस्था, अध्ययन गर्ने सुविधा र यसमा रहेको गहन दर्शनले अमेरिकीहरुलाई प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

थेरवाद बुद्ध धर्म ः बुद्ध धर्मभित्रको मौलिक र सजिलो मानिएको बुद्ध धर्म थेरवादले यहाँ प्रारम्भिक समयदेखि नै स्थान बनाएको थियो । ऐतिहासिक तथ्य भएको, वैज्ञानिक र तर्कसंगत भएकोले अमेरिकीहरुले बुद्ध धर्मको बारेमा जानकारी लिए देखि नै यहाँ थेरवाद ग्रन्थहरुको अनुवाद अध्ययन गर्ने जमात तयार भएको थियो । यसका साथै दक्षिण एशियाबाट आप्रवासनमा आएकाहरुले पनि यसको विकासमा योगदान गरे । यहाँ उनीहरुकै सक्रियतामा लस एन्जेल्स तथा न्यूयोर्क शहरमा थेरवादको अध्ययन केन्द्रहरु बने ।

इन्गेज्ड बुद्ध धर्म ः अमेरिकाको बुद्ध धर्मको प्रमु्ख विशेषता नै इन्गेज्ड बुद्ध धर्म मान्नु पर्छ । भगवान बुद्धले दिनु भएको शिक्षा वा धर्मलाई आजको जीवन शैली, राजनीतिक, सामाजिक तथा आर्थिक जीवनसँग जोडेर हेर्ने र त्यसमा जीवन उपयोगी कुराहरु खोजेर अध्ययन गर्ने चलनलाई सजिलोसँग इन्गेज्ड बुद्ध धर्म भन्न सकिन्छ । यस शब्दलाई भियतनामी धर्मगुरु थिक न्हात हानले बनाएको थियो । यस प्रकारको हेराईले पश्चिमी अध्ययनशील जनता र अभ्यासकर्ताहरु बुद्ध धर्म मार्फत संसारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउनेमा आशावादी भए । धर्मनिरपेक्ष वा सेकुलर बुद्ध धर्म ः मुख्य गरी एशियाली देशहरुमा बुद्ध धर्मलाई धर्मको रुपमा हिन्दु् इशाई मुस्लिम आदि धर्मको समानान्तरमा राखेर हेर्ने चलन छ भने पश्चिमी देशमा यसलाई धर्म होइन दर्शन वा जीवन जिउने कलाको रुपमा लिइन्छ । उनीहरु यसलाई धर्मको रुपमा नलिई यसमा भएको आर्य अष्टाङ्गिक मार्गलाई नैतिक शिक्षा तथा स्मृति ध्यानलाई मन मष्तिष्कलाई नियन्त्रण गर्ने साधनको रुपमा लिन्छन् । र उनीहरु आफु इशाई वा नास्तिक नै भएर पनि बुद्ध धर्मलाई सेकुलर रुपमा अध्ययन र अभ्यास गर्छन् ।

धर्मान्तरण समुदायहरु ः विभिन्न एशियाली देशहरुबाट आप्रवासनमा आएका बौद्धहरु बाहेक अमेरिकी मूलका मानिसहरु पनि ठुलो संख्यामा बौद्ध धर्ममा धर्मान्तरण गरिरहेका छन् । यसरी धर्मान्तर गरेर बौद्ध भएका अमेरिकीहरुको पनि आफ्नै समु्दाय, संगठन छ उनीहरु पनि आफ्नै किसिमको बौद्ध परम्परा र संस्कारमा रमाइरहेका छन् । उनीहरुको धर्म वा जीवनशैली बुद्ध शिक्षाबाट निर्देशित छ तर पनि पश्चिमी सभ्यतासँग मिलेको वा सामन्जस्यता मिलाएको किसिमको छ ।

विविधताले भरिएको ः माथि उल्लेख गरिएझैं अमेरिकामा एकैदिन एकैपल्ट एकै जनाले बुद्ध धर्म ल्याएको थिएन । विभिन्न समयमा विभिन्न माध्यमबाट विभिन्न निकायका धर्म गुरुहरुको प्रभाव वा प्रवचनबाट प्रभावित भएर यहाँ बुद्ध धर्म फैलिएको भएर विविधता यहाँको एक अकाट्य विशेषता हो । अमेरिकी सभ्यता आफै विविधतामा रमाउने भएकोले उनीहरुले बुद्ध धर्मको विविधतालाई आत्मसात गरेको छ । त्यसैले यहाँको बौद्ध परम्परा गतिशील, विविध र नयाँ तथा विशेष संस्कृतिले स्वीकार्ने प्रकारको छ । यहाँ बुद्ध धर्मलाई कोरा दर्शन, चिन्तन र बुद्धको उपदेशलाई जस्ताको तस्तै लिने भन्दा पनि यहाँ उनीहरुको जल्दोबल्दो मुद्दाहरु, जस्तै सामाजिक न्याय, वातावरण, मानव अधिकार, द्वन्द्व व्यवस्थापन जस्ता मुद्दाहरुसँग भिडाएर हेर्ने र त्यही अनुसार बुद्धको शिक्षालाई अनुसरण गर्ने प्रकारको छ ।
०००

३. धर्म गुरुहरु वा विज्ञहरु
विगत सय वर्षमो संयुक्त राज्य अमेरिकामा कयौं प्रमुख बौद्ध गुरुहरुले त्यहाँ बुद्ध धर्मको स्थापना र प्रचार–प्रसारमा अतुलनीय योगदान दिनुभएको थियो । आजको दिनमा अमेरिकामा बौद्धहरुले सम्झने निम्न गुरुहरु छन् । उनीहरुको संक्षिप्त जानकारी यहाँ दिइन्छ ।
शुनरियू सुजुकी (१९०४–१९७१) ः शुरयियू सुजुकी एक जापानी जÞेन गुरु थिए जसले सन फ्रान्सिस्को जÞेन केन्द्रको स्थापना गरे । उहाँले संयुक्त राज्य अमेरिकामा जÞेन बुद्ध धर्मलाई लोकप्रिय बनाउन ठुलो यागदान दिए । अहिले अमेकिामा बुद्ध धर्म भनेपछि जेन बुद्ध धर्म भनेर बुझ्नेहरु धेरै छन् । उहाँले सरल भाषामा जेन अभ्यास गर्नेहरुका लागि प्रभावशाली पुस्तक “जेन माइंड, बिगिनर्स माइंड“ लेखेका थिए ।

थिक न्हात हान (सन् १९२६–२०२२) ः थिक न्हात हान अमेरिकामा प्रख्यात केही बौद्ध गुरुहरु मध्ये एक हुन् । उ एक भियतनामी जेन बौद्ध भिक्षु, शिक्षक, लेखक तथा शान्ति कार्यकर्ता हुनुहुन्थ्यो । उहाँले पश्चिममा स्मृति ध्यान परम्परा शुरु गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नुभएको थियो । उहाँले क्यालिफोर्नियामा मृग उद्यान मन्दिर सहित संयुक्त राज्य अमेरिकामा थुप्रै बौद्ध मन्दिर तथा अभ्यास केन्द्रहरुको स्थापना गर्नुभएको थियो ।

हेनेपोला गुणरत्न (१९२७) ः हेनेपोला गुणरत्नको जन्म सन् १९२७मा श्रीलंकाको हेनेपोला गाउँमा भएको थियो । उनको नाम एकनायक मुदियानसेलागे थियो । त्यहाँ उनले थेरवादी भिक्षु भएर र धर्म अध्ययन गरे । त्यसपछि उनी केही समयका लागि भारत तथा मलेसियामा गएर काम गरे । सन् १९६८मा उनी अमेरिका पुगे र वाशिङ्टन डिसीको बुद्धिस्ट विहार सोसाइटीमा काम गरे । पछि भियतनामी शरणार्थीहरुका लागि पनि काम गरे । सन् १९८५मा बनाइएको ध्यान शिविर केन्द्रमा उनी प्रमुख छन् र विपश्यना ध्यान सिकाउँछन् ।

पेमा चोड्रोन (१९३६)ः पेमा चोड्रोन अमेरिकामा जन्मनुभएको एक लामा भिक्षुणी हुन् । उहाँको जन्म न्यूयोर्कमा भएको थियो र उहाँको नाम डेरडे« ब्लुमफिल्ड ब्राउन राखिएको थियो । पछि तिब्बती बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्दा गर्दै भिक्षुणी बन्नुभयो । उहाँले ध्यान, करुणा र सचेतनतामा केन्द्रित भएर बुद्धो शिक्षा दिनुहुन्छ । उहाँ शम्भाला परम्पराको एक वरिष्ठ शिक्षिका हुनुहुन्छ । यस बाहेक उहाँलाई एक प्रशिद्ध लेखिकाको रुपममा पनि चिन्न सकिन्छ । उहाँका थुप्रै प्रकाशित भएका छन् जसमा “व्हेन थिङग्स फ‘ल अपार्ट“ और “द विजडम अफÞ नो एस्केप“ आदि छन् ।

चोग्यम ट्रुङ्गपा (सन् १९३९–१९८७)ः चोग्यम ट्रुङ्गपा एक तिब्बती बौद्ध ध्यान गुरु हुनुहुन्थ्यो । सन् १९५९मा तिब्बतमा राजनीतिक परिवर्तन भएर उहाँ भागेर बेलायत पुग्नुभयो, त्यहाँबाट स्टकल्याण्ड पुगेर गुम्बा स्थापना गर्नुभयो । पछि सन् १९७०मा उहाँले अमेरिका आएर यहाँको कोलोराडो राज्यको बोल्डरमा शम्भाला बौद्ध समुदाय र नरोपा विश्वविद्यालयको स्थापना गर्नुभयो । पश्चिमी जनसमुदायमा तिब्बती बुद्ध धर्मलाई परिचित गराउने तथा नयाँ ढंगले बुद्धधर्म सिकाउने प्रविधिको विकास गर्ने काममा उहाँको भूमिका ऐतिहासिक मानिन्छ ।

ज्याक कोर्नफील्ड (सन् १९४५)ः ज्याक कोर्नफील्ड अमेरिकाका थेरवाद बौद्ध परम्परा सिकाउने एक गुरु हुनुहुन्छ । उहाँले भारत थाइल्याण्ड तथा म्यानमारमा अजाहन चा तथा महासी सयादो जस्ता गुरुहरुबाट विपश्यना सिक्नुभएको थियो । उहाँलाई अमेरिकी थेरवाद बुद्ध धर्ममा विपश्यना गुरु भनेर पनि चिनिन्छ र उहाँ सतिपठ्ठानमा आधारित भएर (माइण्डफुलनेस) ध्यान सिकाउनु हुन्छ । उहाँ बर्रे, मैसाचुसेट्समा इनसाइट मेडिटेशन सोसाइटीका सह–संस्थापक हुनुहुन्छ । यसका साथै वहाँ एक सफल लेखक पनि हुनुहुन्छ । पश्चिमम माइंडफुलनेस मेडिटेशनलाई सर्वसाधारण बिच लोकप्रिय बनाउनमा उहाँको योगदान छ ।

उहाँहरु केही उदाहरणहरु मत्र हुन् । संयुक्त राज्य अमेरिकाका लगभग हरेक राज्यमा यस्ता अध्ययनशिल तथा प्रभावशाली गुरुहरु हुनुहुन्छ जसले सर्बसाधारणले बुझ्ने भाषामा बुद्धशिक्षाको व्याख्या गर्नुहुन्छ, संगठन बनाउनुहुन्छ र समाजमा बुद्ध धर्म स्थापित गर्न तथा प्रचारप्रसार गर्नमा आफ्नो जीवन नै लगाउनु हुन्छ । अमेरिका जस्तो बहुसाँस्कृतिक देशमा बुद्ध शिक्षाको माध्यमबाट त्यहाँका मासिनहरुलाई बुद्धको शिक्षालाई आफ्नो जीवनमा लागु गराउन सक्नु भनेको सानोतिनो लगन र क्षमताको कुरा होइन ।
०००

४. अमेरिकामा बौद्ध मन्दिर तथा स्मारकहरु
संयुक्त राज्य अमेरिकामा अहिले २१५२वटा बौद्ध मन्दिरहरु छन् भनेर तथ्यांक निकालिएको छ । त्यो भन्दा बाहिर दर्ता नगरिएका ससाना मन्दिरअरु अझ धेरै होलन् । यहाँ केही ठुला र उल्लेखनीय मन्दिरहरुको संक्षिप्त जानकारी दिइन्छ ।

बुद्धिस्ट सोसाइटी अफ अमेरिका ः सोकेइ आनले बनाएको बुद्धिस्ट सोसाइटी अफ अमेरिकालाई यहाँकै पहिलो जेन केन्द्र भनिन्छ । त्यहाँ सन् १९०७मा जेन मन्दिर बन्यो र उनलाई मान्तोकुजि मन्दिरको संस्थापक बने । त्यस्तै किसिमले सोयेन शाकु, सोकेइ आन आदि आए । सोकेइ आनले बनाएको बुद्धिस्ट सोसाइटी अफ अमेरिकालाई अहिले पहिलो जेन केन्द्र भनिन्छ । सन् १९३८मा रुथ फुलस सासाकी यसको मुख्य प्रायोजक बने । यहाँ अहिले विभिन्न तहमा बुद्ध शिक्षाको प्रशिक्षण दिइन्छ तथा ध्यानका शिविरहरु चलाइन्छ ।

फो ग्वाङ शान शि–लाइ मन्दिर ः फो ग्वाङ शान शि–लाइ मन्दिर क्यालिफोर्नियाको लस एंजिल्सस्थित हैएण्डा हाइट्समा अवस्थित छ । यस मन्दिरको नामले “पश्चिम आउँदै” भन्ने अर्थ दिन्छ । एक लाख वर्गफिट क्षेत्रमा फैलिएको यस मन्दिर परिसरलाई अमेरिकाकै सबैभन्दा ठुलो मन्दिर मानिन्छ । यो ताइवानको बौद्ध संगठन फÞो ग्वाङ शानको एक मुख्य शाखा हो । यसको स्थापना सन् १९८८मा पूर्व र पश्चिमको बिच धर्म तथा संस्कृतिको आदानप्रदान गर्ने उद्देश्यले गरिएको थियो । त्यस्तै यो सन् १९९१मा स्थापित बुद्ध लाइट इन्टरनेशनल एसोसिएशनको स्थापनास्थल पनि थियो । ताङ वंशको चीनियाँ बास्तुकलाबाट प्रभावित यस विशाल मन्दिर परिसर भित्र परम्परागत हलहरु, ध्यान बगैंचाहरु र बौद्ध देवदेवीहरुको मूर्तिहरु स्थापित छन् । यहाँ नियमित रुपमा बौद्ध तथा गैरबौद्धहरुका लागि ध्यान शिविरहरु, धर्मदेशनाहरु तथा बौद्ध दर्शन र संस्कृतिसँग सम्बन्धित विषयहरुमा सभा, सम्मेलन तथा कार्यशालाहरु आयोजना भइरहन्छन् । यसका साथै यसले विभिन्न सामाजिक सेवाका कार्यक्रमहरु गरेर स्थानीयहरुको मन जितिरहेको छ । साथै यो स्वदेशी तथा विदेशीहरुको एक प्रमुख पर्यटन केन्द्र पनि बनेको छ ।

जेन माउन्टेन मोनास्ट्री वा दोशिन्जी ः न्यूयोर्कको माउन्ट ट्रेम्पर क्षेत्रमा २३० एकड जमिनमा जेन माउन्टेन मोनास्ट्री वा दोशिन्जी फैलिएको छ । यो मन्दिर सन् १९८०मा जोन दाइदो लूरी रोशीले जेन कलाकेन्द्रको रुपमा स्थापना गरेका थिए । यसले स्थापना काल देखि सहभागीहरुलाई विभिन्न कार्यक्रमहरु त्था शिविरहरु सञ्चालन गरेर परम्परागत तथा नयाँ तरिकाबाट बुद्धको शिक्षा दिइरहेको छ । सन् २०१५देािय यो शुगेन रोशीका नेतृत्वमा सञ्चालित छ । यो भनेको खास गरी माउन्टेन्स एण्ड रिभर्स अर्डर भन्ने छाता संगठनको मुख्य शिविर हो । यस अन्तर्गत धर्म कम्युनिकेशन्स, सोसाइटी अफ माउन्टेन्स एण्ड रिभर्स, नेशनल बुद्धिस्ट आरकाइभ्स, दि जेन एन्भारोन्मेन्टल स्टडिज, नेशनल बुद्धिस्ट प्रिजन संघ तथा फायर लोटस टेम्पल जस्ता संस्थाहरु आवद्ध छन् ।

सिटी अफ टेन थाउजेन्ड बुद्धज ः अमेरिकाका प्रमुख बौद्ध मन्दिरहरु मध्ये एक सिटी अफ टेन थाउजेन्ड बुद्धज अर्थात् दस हजÞार बुद्धहरुको शहर पनि एक हो । यो अमेरिकामा प्रख्यात चीनिया भिक्षु शुआन हुआद्वारा स्थापित एक अन्तरराष्ट्रिय चान बौद्ध मन्दिरको विशाल परिसर हो । यो क्यालिफÞोर्नियाको टेल्मेजमा अवस्थित छ । सन् १९७४मा धर्म रियल्म बुद्धिस्ट एशोशियनले यो ठाउँ किनेर यहाँ बौद्ध मन्दिरको सञ्चालन गरेको थियो ।

पहिला यो सन् १८८९मा मानसिक रोगीहरुका लागि आश्रय स्थल थियो । यो परिसर विनय, कठोर, पारम्परागत बौद्ध विहार विनयको पालना गर्ने स्थलको रुपमा प्रख्यात छ । यस मन्दिरमा चान बुद्ध धर्मको गुइयांग निकायको अनुसरण गरिन्छ । यहाँ श्रीलंका, चीन, भियतनाम आदि देशमा भिक्षुहरु बस्छन् र महायान तथा थेरवाद बुद्ध धर्मको अभ्यास हुन्छ । यस परिसर भित्र १० हजार बुद्धहरुको रत्नहल, भिक्षु शुआन हुआको अस्थि भएको हल, धर्म रिअल्म बौद्ध विश्वविद्यालय, ज्युन काङ शाकाहारी रेष्टुरां, तथागत गुम्बा, महाकरुणा चोक, बेल एण्ड ड्रम हाउस, बौद्ध आलेख अनुवाद संस्था देखि अर्गानिक फार्म सम्म व्यवस्थित छ ।

मृग वन गुम्बा वा डियर पार्क मोनास्ट्री ः डियर पार्क मोनास्ट्री मृग वन गुम्बा क्यालिफोर्नियाको एस्कोन्डिडोमा अवस्थित एक गुम्बा परिसर हो । ४०० एकड जमिनमा फैलिएको यस परिसर सन् २०००मा स्थापना गरिएको थियो । यसलाई भियतनामी जेन गुरु थिक नाथ हानले भियतनामी थियन बुद्ध धर्म सिकाउने गरी उनको प्लम भिलेज परम्परा अनुसार स्थापना गरेका थिए । यो अमेरिका लगायत विश्वका विभिन्न देशमा स्थापना गरएिको प्लम भिलेज मोनास्ट्रीको एक भातृ संस्था हो । यहाँ भिक्षु तथा भिक्षुणीहरु बस्छन् र यहाँ नियमित ध्यान शिविरहरु सञ्चालन हुन्छन् । यसका साथै छलफल, हाइकिङ, संगीत, नाटक आदि अन्य धार्मिक कार्यक्रमहरुको पनि आयोजना भइरहन्छ ।

च्वाङ येन गुम्बा ः संयुक्त राज्य अमेरिकाको कार्मेल, न्यूयोर्कमा च्वाङ येन गुम्बा अवस्थित छ । २२५ एकड जमिनमा यो गुम्बा परिसर फैलिएको छ । सन् १९७५मा बुद्धिस्ट एसोसिएशन अफ यूनाइटेड स्टेट्स(बीएयूएस) ले पुटनम काउन्टीमा जमीन लीजमा लिएर यो गुम्बाको विकास गरेको थियो । यहाँका अधिकांश मन्दिरहरु चीनिया बास्तुकला अनुसार बनाइएका छन् । यहाँ स्थापित वैरोचनको मूर्तिलाई गुम्बा भित्रका बुद्धहरु मध्ये पश्चिम भेगकै सबैभन्दा ठुलो मूर्ति मानिन्छ ।

यसको स्थापना कालदेखि यो अमेरिकी तथा विदेशी आगन्तुकहरुका लागि बौद्ध तथा अन्य कार्यक्रम आयोजना स्थल बन्दै आइरहेको छ । यहाँ बुद्ध धर्मका बारेमा प्रवचनका साथै चक्रमण ध्यान, पुस्तक बारे छलफल आदि कार्यक्रमहरु सञ्चालन हुने गर्दछ । यहाँको ठुलो बुद्ध हलको १४औं दलाई लामाले गर्नुभएको थियो ।

उपाय जेन सेन्टर ः न्यू मेक्सिकोको सान्ता फेमा उपाय इन्स्टिच्युट र जेन सेन्टर अवस्थित छ । यो आवासीय जेन अभ्यासको केन्द्र हो, जसलाई जोन ह्यालिफ्याक्स रोशीले स्थापना गरेका थिए । यस केन्द्रले जेन अभ्यासलाई प्रज्ञाको परम्परागत अभ्यासलाई सामाजिक क्रियाकलाप सँग बौद्ध दृष्टिकोणबाट जोडेर लाने काम गरिरहेको छ । यसका साथै यसले विभिन्न समाजिक कार्यहरुलाई बौद्ध ढंगबाट हेर्न र गर्न पनि सिकाउँछ । वातावरण, महिला अधिकार तथा शान्ति यसका अन्य कार्यक्षेत्रहरु हुन् । यसको उद्देश्य सामाजिक कार्य र अभ्यासलाई एकसुत्रमा बाँध्दै प्रज्ञा र करुणाको समागमबाट बुद्ध धर्मको अभ्यास गर्ने हो । यसले आफुलाई विश्व समाजको रुपमा प्रस्तुत गर्दै नश्लीय, आर्थिक तथा वातावरणीय न्याय एवं पीडाामा परेकालाई सहयोग गर्ने पनि बनाउँछ ।

वाट बुद्धप्रदीप ः संयुक्त राज्य अमेरिकाको सन फ्रान्सिस्कोमा अवस्थित थाई बौद्ध विहार वाट बुद्धप्रदीप अमेरिकाकै सबैभन्दा ठुलो थेरवाद बौद्ध मन्दिर हो । यसको स्थापना सन् १९९४मा धर्मानुशासक सिथिपोर्न मिनविचियन –फ्रा खु वोासिथिविटेड)ले गर्नु भएको थियो । यो मन्दिर पहिला नजिकैको सान माटेओमा थियो । यसको स्थापना कालदेखि नै यसले आन्तरिक तथा अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरुलाई बुद्ध धर्म सिक्ने, अभ्यास गर्ने तथा घुमफिर गर्ने ठाउँ दिइरहेको थियो । यहाँ थाइ संस्कृति सहितको बौद्ध धर्म र परम्परालाई नजिकबाट नियाल्न तथा अभ्यास गर्न सकिन्छ । यो बाहेक अमेरिकामा अन्य थाइ मन्दिरहरु फ्रेमन्टमा वाट बुद्धानुसोर्न तथा बेर्कलेमा वाट मोङकोलरतनराम पनि छन् ।

५. बौद्ध संघ संस्थाहरु
संयुक्त राज्य अमेरिकामा बौद्ध संगठनहरूको विविध तहहरु पाइन्छन् । तिनीहरुले यस देशको बहुसांस्कृतिक परिदृश्य, बुद्ध धर्म भित्र स्वीकार गरिएका निकायहरुबिचको समन्वय तथा अमेरिकीहरू बीच बुद्ध धर्मको लोकप्रियता प्रतिविम्बित गर्दछ । यहाँ अमेरिकाका केही उल्लेखनीय बौद्ध संस्थाहरूबारे संक्षिप्त जानकारी दिइन्छ ।

धर्म क्षेत्र बौद्ध संघ (Dharma Realm Buddhist Association)ः हङकङबाट आएका बौद्ध मास्टर शुआन हुआले धर्म क्षेत्र बौद्ध संघको स्थापना सन् १९५९मा गरेका थिए । त्यसबेला सान फ्रान्सिको क्यालिफोर्नियामा सानो मन्दिरबाट शुरु गरेको यो संस्थाहो अहिले अमेरिका भर शाखाहरू छन् । यहाँ शुद्ध भूमि बौद्ध धर्म, जेन ध्यान, र अन्य महायान बौद्ध अभ्यासहरू सिकाइन्छ ।

सोका गाक्काइ इन्टरनेशनल युएसए (Soka Gakkai International — USA) : जापानको ननचिरेन बौद्ध धर्मको शिक्षासँग सम्बद्ध हरुको विश्वव्यापी फैलिरहेको एक बौद्ध संस्था सोका गाक्काइ इन्टरनेशनल युएस ए हो। यसले “नाम–म्योहो–रंगे–क्यो” जपको अभ्यास मार्फत अभ्यासकर्ताको मनमा आत्मशान्ति विकास गर्नुका साथै सांस्कृतिक आदानप्रदान र व्यक्तिगत खुशीलाई प्रोत्साहन गर्छ ।
जेन माउन्टेन विहार (Zen Mountain Monstery)ः न्यूयोर्कको माउन्ट ट्रेम्परमा जेन माउन्टेन विहार अवस्थित छ । यो जेन माउन्टेन र रिभर्स अर्डर अफ जेन बुद्ध धर्मको प्रशिक्षण केन्द्र हो । यहाँ जेन ध्यान र बौद्ध दर्शन सम्बन्धी शिक्षाहरूमा आवासीय प्रशिक्षण र कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ ।

इनसाइट मेडिटेशन सोसाइटी (Insight Meditation Society )ः म्यासाचुसेट्सको ब्यारमा इनसाइट मेडिटेशन सोसाइटी अवस्थित छ । यो एक ध्यान केन्द्र हो र यहाँ विपश्यना ध्यान शिविरहरु सञ्चालन गरिन्छ । यो विशो गरी थेरवाद बौद्ध शिक्षासँग नजिक छ ।

संक्षिप्तमा भन्नुपर्दा संयुक्त अमेरिकामा त्यस्ता सयौं बौद्ध संस्थाहरु छन् जसले परम्परागत बुद्ध धर्मको मान्यतालाई सम्मान र अवलम्बन गरेको हुन्छ तर यसका साथै बौद्ध दर्शनमा अध्ययन अनुसन्धान गरेर त्यमा आलोचनात्मक दृष्टि राखेर पश्चिमी समाजलाई सुहाँदो किसिमले बुद्ध धर्मलाई प्रस्तु गरका हुन्छन् । तिनीहरुले एकातिर बुद्ध दर्शनलाई नयाँ नयाँ दृष्टिकोणले विश्लेषण गर्छ भने अकोतिर पश्चिमी गैर बौद्धहरुमाझ बुद्ध धर्मलाई प्रख्यात पनि बनाइरहेको हुन्छ ।

“Buddhism in the United States of America” article prepared for Pariyatti education textbook

, Kathmandu, Nepal.

References:

• https://daily.jstor.org/when-buddhism-came-to-america/
• https://daily.jstor.org/american-buddhism/
• https://pluralism.org/at-the-1893-world%E2%80%99s-parliament-of-religions
• https://pluralism.org/buddhism-in-america
• https://rentechdigital.com/smartscraper/business-report-details/united-states/buddhist-temples
• https://www.ucpress.edu/book/9780520213012/the-faces-of-buddhism-in-america
•https://web.archive.org/web/20190412103407/http://buddhiststudies.berkeley.edu/people/faculty/sharf/documents/Sharf1995,%20Buddhist%20Modernism.pdf

विश्वका केही प्रमुख विशाल बुद्ध प्रतिमाहरु

राजेन मानन्धर

बुद्ध धर्ममा बुद्ध मूर्तिको कुरा गर्ने बितिक्कै केही हिन्दु मित्रहरु “बुद्धको मूर्ति पूजाको विरोध गर्नुभएको थियो तर संसारमा सबैभन्दा धेरै बुद्ध मूर्ति बने” भनेर कटाक्ष कस्न थाल्छन् । यसो भन्दा उनीहरु सबै बौद्धहरुलाई दोष देखाएँ वा हराएँ भनेर मख्ख पर्छन् । तर सत्य यो होइन ।

बुद्धको जीवनकालमै उहाँको प्रतिमूर्ति बनाउने गरेको प्रसंग बौद्ध साहित्यमा पाइन्छ । भगवान बुद्धले सामान्य मानिसहरुलाई मूर्ति पूजा गर वा नगर भन्नुभएको थिएन । आफुले आदर गर्ने व्यक्तिको मूर्ति बनाएर स्मरण गर्ने मानवीय स्वभाव हो । अनि बौद्धहरुले हिन्दुहरुले जस्तो मूर्तिलाई देउता सरह पूजा गरेर वरदान लिने पनि होइन । यो त बुद्धको गुण र शिक्षा सम्झनको लागि प्रतिक मात्र हो ।

अहिले संसारका लगभग १९सय वर्ष पुरानासम्म बुद्धका मूर्तिहरु पाइएका छन् । धेरै पहिलेदेखि बौद्धहरुले आफ्ना ठाउँका बुद्धका विशाल मूर्तिहरु बनाउन थालेका थिए । यति भनिरहँदा हामी अफगानस्तानको बामियानमा छैठौं शताब्दी बनेका विशाल बुद्ध मूर्तिहरु सम्झन्छौ । पहाडमा खोपेर बनाएका ५५ मिटर र ३८ मिटरका ती प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरुलाई त्यहाँका तालिबानीहरुले विष्फोट गरेर भत्काएका थिए । समय, श्रोत र प्रविधिको साथ लिएर अहिले पनि विश्वका विभिन्न देशहरुमा बुद्धका विशाल मूर्तिहरु बनाउने क्रम जारी छ । चीन जस्तो भौतिकवादलाई प्राथमिकता दिने देशले समेत करोडौं डलर खर्च गरेर विशाल बुद्ध मूर्तिहरु बनाउँदैछ । यहाँ विश्वका केही प्रमुख विशाल बुद्ध मूर्तिहरुको बारेमा संक्षिप्त जानकारी दिइन्छ ।

१. चम्रुस्लोक मन्दिर ध्यानी बुद्ध, मलेसिया
मलेसियाको उत्तर पूर्वी भागमा केलान्तनमा अवस्थित फ्रा बुद्ध भरमीधर्म चम्रुस्लोक मन्दिर अथवा वाट माचिम्मरन (Wat Machimmaran Sitting Buddha) यहाँको एक प्रमुख बौद्ध स्थल हो । यहाँ ३० मिटर ( लगभग १०० फिट) अग्लो ध्यान मुद्राको बुद्धको मूर्ति छ । यसलाई मलेसियाकै सबैभन्दा ठुलो ध्यान मुद्राको बुद्ध समेत भनिन्छ ।
Wat Machimmaran Sitting Buddha, Tumpat district of Kelantan, Malaysia

यसको निर्माणमा ४ लाख ५० हजार डलर खर्च भएको थियो । यसको ओँठमा सुनको लेपन गरिएको छ भनिन्छ । १० वर्ष लगाएर बनेको यो मूर्ति सन् २००० देखि सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको छ । यहाँ आगन्तुकहरुले धुप बाल्ने प्रार्थना गर्ने गर्छन् ।

यो क्षेत्र थाइल्याण्डको सीमाना नजिक भएकोले यहाँ थाइ बुद्ध धर्मको प्रभाव पर्नु स्वभाविक हो । यस बुद्ध मन्दिरलाई थाइ नरेश भूमिबोल अदुल्यादेजले सन् १९९३मा नाम दिनुभएको थियो, यसको नामको शाब्दिक अर्थ बुद्धधर्मको ज्योतिले विश्वलाई उज्यालो बनाउँछ भन्ने हो । तर पनि यो मूर्ति भने चीनियाँ अथवा महायानी शैलीमा बनेको छ ।

मुस्लिम बाहुल्य भएको क्षेत्रमा बनाएको यस मूर्तिलाई मलेसियाको मुस्लिम बौद्ध समन्वयको प्रतिकको रुपमा वर्णन गरिएको पनि पाइन्छ ।

२. इबिरासुको बुद्ध, ब्रजिल
भगवान बुद्धको धर्म अहिले नेपाल र भारत अनि दक्षिण पूर्वी एसियामा मात्र सिमित छैन । यो युरोप अमेरिका अफ्रिका सम्म फैलिसक्यो । यसमध्ये ब्राजिलमा यसको प्रचार प्रसार धेरै भइरहेको देखिन्छ । ब्राजिलको इबिरासु शहरमा विशाल बुद्धको मूर्ति बनेको छ जसलाई इबिरासुको विशाल बुद्ध (Grande Buda de Ibiraçu) भनिन्छ । यो त्यहाँको टोरी स्क्वायरमा रहेको मोरो दा भारगेम जेन विहरमा अवस्थित छ । यो बुद्धको मूर्ति ३५ मिटर (११५ फिट) अग्लो छ र यो पश्चिमी विश्वकै सबैभन्दा ठुलो बुद्धको मूर्ति हुनसक्छ ।
Buddha of Ibiraçu, Brazil

कमलको फूलमाथि बसेको, ध्यान मुद्रामा बसेको सेतो रंग लगाइएको, यस बुद्धको मूर्ति फलाम, स्टील तथा कंक्रिटले बनाइएको छ । यसको तौल ३५० टन रहेको छ । यसको निर्माण सम्पन्न २०२१मा भएको थियो । यस मूर्तिको साथमा यहाँ १५ ध्यान मुद्राका बुद्धहरुको मूर्ति, जुन २.५ मिटर अग्ला छन, ती पनि स्थापना गरिएका छन् ।

३. ध्यान बुद्ध, आन्ध्र प्रदेश, भारत
भारत आन्ध्र प्रदेशको प्राचिन बौद्ध नगरी अमरावतीमा विशाल बुद्ध मूर्तिको निर्माण गरिएको छ, जसलाई ध्यान बुद्ध (Dhyan Buddha)भन्ने नाम दिइएको छ । यो स्थानीय कृष्ण नदिको किनारमा ४.५ एकड जमिनमाथि बनाएको छ । यसलाई बौद्ध कलाको निम्ति प्रशिद्ध प्राचिन कलाको रुप अमरावती कलालाई आधार बनाएर निर्माण गरिएको भनिन्छ ।
Dhyan Buddha, Amaravathi of Andhra Pradesh, India

यो मूर्ति ३८ मिटर (१२५ फिट) अग्लो छ । यसको निर्माणमा राज्य सरकार, जिल्ला प्रशासन, दलाइ लामा इत्यादिले आर्थिक सहयोग गरेको थियो । यसको निर्माण सन् २००३मा शुरु भई २०१५मा सम्पन्न गरिएको थियो । यो पुरा क्षेत्र नै हरियाली बनाई मूर्तिको ठिक अगाडि विशाल थिम पार्कको रुपमा विकास गर्ने योजना छ । यस मूर्तिको मुनि तीन तहमा संग्रहालय खोलिएको छ, जसमा बुद्ध र अमरावती कलाको बारेमा विस्तृत जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

४. वेहेराहेनाको बुद्ध मूर्ति, श्री लंका
श्रीलंकाको दक्षिणी प्रान्त मतराको वेहेराहेना गाउँमा स्थित वेहेराहेना पूर्वरामा राजमाहा विहारयमा विशाल बुद्धमूर्तिको निर्माण गरिएको छ । यसलाई वेहेराहेनाको बुद्ध मूर्ति (Buddha of Weherahena Temple) भनिन्छ ।

२० औं शताब्दीको प्रारम्भिक भागमा एकजना भिक्षु परावाहेरा रेवथा थेरोलाई उनको शिक्षकले सजायको रूपमा वेहेराहेना क्षेत्रमा पठाएको थियो । उनले त्यहाँ आफ्नो लागि एउटा सानो घर बनाए र पछि आफ्नै मिहेनतले सबैको सहयोग लिएर विश्वको सबैभन्दा ठूलो बुद्धको मुर्ति बनाउने योजना बनाए ।

उनले श्रीलंका र भारतमा बौद्ध पुनरुत्थानमा काम गरेका नेता अनगरिका धर्मपालको समर्थनमा सन् १९३९मा यस मन्दिरको शिलान्यास भयो र सन् १९७६ मा सम्पन्न भयो । यो मूर्ति ३९ मिटर (१२८ फिट) अग्लो र समाधि वा ध्यान मुद्रामा छ । यस पछि जापानी दाताको आर्थिक सहयोगमा बुद्ध मुर्तिको आवरण बनाइएको थियो । मूर्तिलाई अडेस दिनको लागि यसको पछाडि भवन बनाइएको छ र यही यस मूर्तिको विशेषता बनेको छ ।

५. तथागत साल, सिक्किम, भारत
भारतको सिक्किम राज्यको दक्षिणी भागमा रहेको राभाङ्लामा निर्मित ठुलो बुद्ध पार्कमा भगवानबुुद्धको कलात्मक मूर्ति बनाइएको छ, जसलाई तथागत साल (Tathagata Tsal) भनिन्छ । यो स्थान नजिकैको राबोङ गुम्बाको धार्मिक महत्वको कारण चुनिएको थियो ।
Tathagata Tsal, Sikkim, India

सन् २००६देखि २०१३मा बनाएको यस मूर्ति ४० मिटर (१३० फिट) अग्लो छ । यो मूर्ति ६० टन तामालाई पाता बनाएर आकृतिमा ढालेर निर्माण गरिएको थियो । यसलाई भगवान बुद्धको २५५०औ बुद्ध जयन्तिको अवसरमा दलाइ लामाद्वारा प्रतिस्थापन गराइएको थियो । यसको निर्माणका सिक्किम सरकार तथा स्थानीय जनताको योगदान छ । यहाँ बनाइएको बौद्ध सभाहल, संग्रहालय तथा ध्यान केन्द्र यहाँका अन्य आकर्षण हुन् । यसलाई हाल हिमालयन बुद्धिस्ट सर्किटको एक बिन्दुको रुपमा विकास गरिएको छ ।

६. फोग्वाङ विशाल बुद्ध मूर्ति, टाइवान, चीन
टाइवानको दाशु जिल्लाको काओशिउङमा फोग्वाङ शान बुद्ध संग्रहालय बनाइएको छ । यो महायान बुद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण अध्ययन केन्द्र हो । यहाँ फोग्वाङ मन्दिर परिसरको सबैभन्दा अग्लो ठाउँमा एक विशाल बुद्धको मूर्ति (Fo Guang Big Buddha) स्थापना गरिएको छ । यो एशियाकै सबैभन्दा ठुलो ढलान गरिएको तामाको बुद्ध मूर्ति हो । लगभग १८ सय टनको यो मूर्तिको प्रतिस्थापन सन् २०११मा गरिएको थियो ।
Fo Guang Big Buddha, Taiwan, ROC

यस मूर्ति मात्रको उचाइ ४० मिटर (१३१ फिट) छ भने यसको आधारमा बनाइएको भवन इत्यादि गरेर जम्मा १०८ मिटर छ । यसो भन्नाले यसको उचाइ कुनै आधुनिक ३६ तल्लाको भवनको बराबर हुन्छ । यसको कल्पना टाइवानी गुरु शिन युनले गर्नुभएको थियो । यो मूर्ति हेरेर मानिसहरुमा म बुद्ध हुँ भन्ने भावना आओस् र सबैमा राम्रो सोच आओस्, राम्रो कुरा गरुन् अनि राम्रो उद्देश्य राखेर काम गरुन् भन्ने आशा गरिएको छ ।

७. होङग्वाङ शानको बुद्ध, चीन
चीनको उत्तर पश्चिममा रहको शिनजियाङ उरुम्की प्रान्तको राजधानी उरुमचीको उत्तरमा काजिवान नजिकै होङग्वाङ पहाड छ । यहाँ उभिरहेको बुद्धको विशाल मूर्ति निर्माण गरिएको छ । यहको मूर्तिलाई होङग्वाङ पहाड शाक्यमुनि बुद्ध (Hongguang Mountain Sakyamuni Buddha) भनिन्छ । यहाँको बुद्ध मन्दिर सन् २००२मा निर्माण शुरु गरी २००४मा सम्पन्न गरिएको थियो ।
The Grand Buddha of Hongguang Mountain in Xinjiang Urumqi, Chaina

यसको उचाइ ४०.८ मिटर (१३४ फिट) रहेको छ । यसमा ९८ टन तामाको प्रयोग भएको थियो । यस मूर्तिको पछाडि लगभग ३० हजार वर्ग मिटर जग्गा ओगटेर केही भवनहरु बनाइएका छन् । यो उत्तरपश्चिम चीनको सबैभन्दा ठुलो मन्दिर बनाउन आठ वर्ष लागेको थियो ।

८. फुकेत बिग बुद्ध, थाइल्याण्ड
थाइल्याण्डको पर्यटकीय नगरी फुकेतमा एक विशाल बुद्धको प्रतिमा छ । यसको आधिकारिक नाम फ्रा फुत्था मिंग मोंगकोल एकनाकिरी हो तर यसलाई बोलिचालीमा मोङ्गकोल बुद्ध वा फुकेत बिग बुद्ध (Phuket Big Buddha) पनि भन्ने गरिन्छ । यो चलोङ नजिकै नक्कर्ड हिलमा अवस्थित छ ।
Phuket Big Buddha, Thailand

भगवान बुद्धको भूमिस्पर्श वा मार–विजय मुद्रामा रहेको यस मूर्तिको निर्माण भएको धेरै भएको छैन । सन् २००४मा यसको निर्माण सुरु भयो । यो बनाउँदा यहाँ आउने तीथयात्रीहरुले यहाँ मार्बल किनेर त्यसमा आफ्नो नाम लेखेर राखेका थिए । अहिले यौ मूर्ति निर्माण सम्पन्नको चरणमा छ ।

यो ४५ मिटर (१४८ फिट) अग्लो र २५.४५ मिटर (८३.५ फिट) चौडा छ । यो कंक्रीटबाट बनेको छ त्यसमाथि बर्मीज सेतो संगमरमरले ढाकिएको छ । यो मूर्ति वाट कित्ती संकरम विहार (वाट काटा) को मुख्य बुद्ध हो र यो आओ चलोङ खाडी तर्फ फर्केर बसेको छ । यसको कमलको फूल आकारको आधारमा उभिएको बुद्धको मूर्ति छ । यस मूर्तिलाई सन् २००८ मा थाइल्याण्डका सर्वोच्च कुलपति सोमदेत फ्रा यानासाङ्गवोनले “फुकेतको बौद्ध सम्पदा“ घोषणा गरेका थिए ।

यस मूर्तिको निर्माणमा ३करोड भाट अथवा लगभग ९ लाख ५० हजार डलर खर्च भएको थियो । यो खर्च मुख्य रूपमा सर्बसाधारण जनताको चन्दाबाट प्राप्त भएको थियो । यो शाही वन विभाग को स्वीकृतिमा स्थानीय राष्ट्रिय संरक्षित वन मा कानुनी रूपमा निर्माण गरिएको छ ।

९. डोङलिन विशाल बुद्ध, चीन
चीनको जियाङशी प्रान्तको उत्तरमा जिउज्याङबाट २० किलोमिटर टाढा डोङलिन मन्दिर रहेको छ । सन् ३८६मा निर्मित यो एक ऐतिहासिक मन्दिर हो । यहाँ यस मन्दिर परिसरमा भएको डोङलिन विशाल बुद्ध (Buddha statue in Donglin Temple) को चर्चा गरिने छ ।
Buddha statue in Donglin Temple, Jiujiang, in the north of Jiangxi province, China

यो उभिरहेको अमिताभ बुद्धको मूर्ति हो र यसको वरिपरी जाज्वल्यमान आभाको निर्माण गरिएको छ । यहाँ निर्मित विशा बुद्ध ४८ मिटर (१५७ फिट) अग्लो छ । यसलाई संसारको सबैभन्दा अग्लो अमिताभको काँसको मूर्ति भनिन्छ । यो मन्दिर ताङ वंशको समयमा अर्थात् सन् ६१८–९०७मा बनाइएको थियो । यसको निर्माणमा १६ करोड २० लाख डलर खर्च भएको थियो । यस मूर्तिमा ४८ किलोग्राम सुनको मोलम्मा लगाइएको छ ।

यस मन्दिरको मौलिक डिजाइनमा यो मूर्ति पर्दैन तर पनि एक दशक लामो चन्दा संकलन अभियान पछि यस मूर्तिको निर्माण भयो । यहाँ चीनका साथै जापान भारत तथा नेपालका तीर्थयात्रीहरु समेत आउने गर्छन् ।

१०. कान्दे विहारय अलुथगामाको बुद्ध, श्रीलंका
श्रीलंकाको कालुतारा जिल्लामा कान्दे विहारय नामक विहार छ । अलुथगामा सहरको छेउमा रहेको पहाडको टुप्पोमा बनेकोले यसको नाम ‘कान्दे विहार’ (पहाडी मन्दिर) भएको हो । यस मन्दिरको स्थापना १७३४मा करापागला देवमित्ता थेरोले गरेका थिए । यो विहार यहाँ भएको एक बोधिवृक्षको कारणले पनि प्रशिद्ध छ ।

यस मन्दिर परिसरमा सन् २००२मा भूमिस्पर्श मुद्रामा विशाल बुद्ध मूर्तिको निर्माण शुरु भयो र सन् २००७मा सम्पन्न भयो । यो मूर्ति ४८.८ मिटर (१६० फीट) अग्लो छ । यसलाई (Kande Viharaya Aluthgama Buddha) भनिन्छ । कंक्रिटले बनाइएको यस मूर्ति कमलको फूलको आकृतिमाथि बनाइएको छ, यसमा मिहिन कारिगरी छ रंगीन तथा मनमोहक छ । र यसलाई विश्वका अग्ला बुद्ध मूर्तिहरू मध्ये एक मानिन्छ । यसको आधारमा बनाइएको विहारमा विभिन्न बौद्ध कलाकृतिहरु सजाइएका छन् ।
Kande Viharaya Aluthgama Buddha, Sri Lanka

हरियो पहाडको बिचमा निर्माण गरिएकोले यो मूर्तिले आगन्तुकहरुलाई शान्ति, शीतलता तथा करुणाको भाव पनि प्रदान गर्दछ ।

११. वाट बुराफा फिरामको बुद्ध
थाइल्याण्डको रोइ एट प्रान्तमा रहेको वाट बुराफाफिराम विहारमा विशाल बुद्ध अवस्थित छ जसलाई फ्रा बुद्ध रतन मोङखोन महामुनि वा लुआङफो याई (Phra Phuttha Rattanamongkhon Mahamuni or Luangpho Yai) भनिन्छ । आधार सहित उचाइ ६७ मिटर (२२२ फिट) भएको यो मुर्ति थाइल्याण्डकै चौथो सबैभन्दा ठुलो हो ।
Phra Phuttha Rattanamongkhon Mahamuni or Luangpho Yai, Thailand

यो कंक्रिट ढलान गरेर बनाइएको उभिरहेको बुद्धको मूर्ति हो, जसमा सुनौलो रंग लेपन गरिएको छ । यसको निर्माण वाट बुराफाफिराम विहारका प्रमुख फ्रा रत्चा प्रिचयन मुनीको निर्देशानुसार भएको थियो ।

७० लाख भाट खर्च गरी बनाइएो यो मूर्ति सन् १९७३मा निर्माण सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माताले बुद्धको सबैले देख्ने बुझ्ने आकार भन्दा पनि मानिसको श्रद्धालाई महत्व दिएको देखिन्छ । स्थानीय मानिसहरुमा यस बुद्ध प्रति अगाढ श्रद्धा भएको पाइन्छ ।

१२. लेशान विशाल बुद्ध, चीन
चीनको सिचुआन प्रान्तको लेशानमा फरक खालको बुद्धको विशाल मूर्ति (Leshan Giant Buddha) रहेको छ । यो संसारकै सबैभन्दा ठुलो र अग्लो ढुंगाको मूर्ति पनि हो ।

संसारका प्राचिन तथा विशाल बुद्ध मूर्तिहरुको श्रृंखलामा यो पहिलो हुन आउँछ । यो घना जंगलको छेउमा मिन नदी र दादु नदीको दोभान नजिकै किनारमा पहरा माथि कुँदेर बनाएको छ । दुई हात घुँडा माथि राखेर मेचमा बसिरहेको मुद्रामा यो मूर्ति छ ।
Leshan Giant Buddha, Sichuan Province in China

यसको कुल उचाइ ७१ मिटर (२३३ फिट) छ । यसको निर्माण सन् ७१३ देखि ८०३को बिचमा ताङ वंशको समयमा भएको थियो । यसको निर्माण हाइ ताङ नामक भिक्षुको नेतृत्वमा भएको थियो । पछि आर्थिक अभावले धेरै वर्ष रोकिएपछि उनका चेलाहरुले सम्पन्न गरेको थियो । कुनै आधुनिक औजार समेत नभएको समयमा सबै हातले यति ठुलो मूर्ति बनाउनु पनि आश्चर्यको विषय मानिन्छ । यस मूर्तिका भित्री भागमा रहेको ढलको व्यवस्था झनै आश्चर्यजनक छ ।

यस मूर्तिको दायाँबायाँ सिँढी बनाइएको छ, जहाँबाट टाउकोको छेउमा गएर अवलोकन गर्न सकिन्छ । यसलाई विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत गरिएको छ ।

१३. लिङ शानको विशाल बुद्ध, चीन
चीनको उत्तर पूर्वी प्रान्त जिआङशुमा वुशी शहर नजिक लिङ शान पहाडमा काँसको विशाल बुद्धको निर्माण भएको छ, जसलाई लिङ शानको विशाल बुद्ध (Grand Buddha at Ling Shan) भनिन्छ । यो यहाँको ताइहु तालको उत्तरी किनारमा अवस्थित छ । यो विश्वकै विशाल बुद्धहरु मध्ये एक हो । यसको आधार सहित नाप्दा यो ८८ मिटर (२८९ फिट) अग्लो छ ।
Grand Buddha at Ling Shan, near Wuxi, Jiangsu province in China

यसको निर्माणको थालनी सन् १९८७मा गरिएको थियो भने १९९६मा सम्पन्न भयो । यसमा ७०० टन भन्दा बढी काँसको प्रयोग भएको थियो । यस मूर्तिको भित्री भागमा ठुलो गुम्बा बनाइएको छ । यस उभिएको शाक्यमूनि बुद्धको मूर्ति बाहेक यस क्षेत्रमा सिद्धार्थ फोहरा, ब्रम्हा दरवार, पञ्चबुद्ध मण्डल, ठुलो हात, १०० जना बच्चाहरुसँग मैत्रिय बुद्ध आदिको पनि निर्माण गरिएको छ ।

यस मूर्तिले चीनमा बुद्ध धर्मको उपस्थिति र प्रभाव देखाउँछ र चीनले आफ्नो उन्नत साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा गर्दै आएको प्रतिवद्धता पनि झल्काउँछ ।

१४. महानवामिन विशाल बुद्ध, थाइल्याण्ड
थाइल्याण्डको आङ थोङ प्रान्तमा रहेको वाट मुआङ विहारमा विशाल बुद्धको मूर्ति (Phra Buddha Maha Nawamin Buddha) स्थापना गरिएको छ । यो थाइल्याण्डको सबैभन्दा अग्लो बुद्ध मूर्ति हो । त्यस्तै एसियाको दोश्रो तथा विश्वको नवौं अग्लो पनि हो । शैलीको हिसाबले यसलाई विश्वका केही विशिष्ट बुद्ध मूर्तिहरु मध्ये एक मानिएको छ ।
Phra Buddha Maha Nawamin Buddha in Ang Thong Province, Thailand

भूमिस्पर्श अथवा मारविजय मुद्रामा रहेको यो मूर्ति ९२ मिटर (३०० फिट) अग्लो तथा ६२ मिटर (२१० फिट) चौडा छ । निर्माण कंक्रिटबाट गरिएको यस मूर्तिमा सुनौला पालिस लगाइएको छ । यसको निर्माणमा १० करोड ४२ लाख भाट (लभगग ३८ करोड नेपाली रुपैँया) लागको थियो । यसको निर्माण सन् १९९०मा शुरु भइ २००८मा सम्पन्न भएको थियो ।

यसलाई वाट मुआङ विहारका प्रमुख फ्रा भिवुल अर्जखुनले बनाउन निर्देशन दिएको थियो । यो अहिले थाइल्याण्को एक प्रशिद्ध पर्यटकीय केन्द्रको रुपमा विकसित भएको छ र यहाँ देश विदेशबाट बौद्ध धर्मावलम्बीहरु दर्शन गर्न आउँछन् ।

१५. लेक्युन सेक्या बुद्ध, म्यानमार
म्यानमारको एक प्रमुख बुद्ध मूर्तिको रुपमा अहिले खाताकान तुआङ गाउँ नजिकै जंगलको बिचमा बोधि तातोङ लेक्युन सेक्या बुद्ध(Laykyun Sekkya Buddha)को विशाल प्रतिमा विश्वविख्यात छ । यसको आधार सहित यो ११६ मिटर (३८१ फिट) अग्लो छ । यसको आधार १२९ मिटर अग्लो छ । यो स्टील तथा कंक्रिट ढलान गरेर बनाइएको छ र भित्र प्लास्टर गरिएको छ । यसको निर्माण सन् १९९६मा शुरु भएर २००८मा सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माण नारद भन्तेको संयोजनमा भएको थियो ।
Laykyun Sekkya Buddha, Khatakan Taung, near Monywa, Myanmar

यहाँ बुद्धलाई सिधा उभिएर दुबैहातले पहेँलो चीवर समातेको मुद्रामा चित्रण गरिएको छ । यसको अघिल्तिर पनि एक विशाल महारिनिर्वाण बुद्धमूर्ति रहेको छ, जुन १०१ मिटर लामो छ । यसभन्दा अगाडि कलात्मक अङ सक्या पागोडा छ । यहाँ नजिकै सय बुद्ध भएको उद्यान छ भने अर्को विशाल ध्यानमुद्रामा बसको बुद्धको मूर्ति निर्माण हुने क्रममा छ ।

यसको भित्र मानिस जान मिल्ने ३१ तल्ला भएको भवनको रुपमा बनाएको छ, जुन बुद्ध धर्ममा मानिने ३१भूवनको प्रतिनिधि हुनसक्छ । यहाँ भित्र थुप्रै बुद्ध मूर्तिहरु छन् र बुद्धजीवनी झल्काउने चित्रहरु बनाइएका छन् । भित्रीभागको निर्माण काम भने हुँदैछ ।

१६. उशिकु दाइबुत्सु, जापान
जापानको इबाराकी प्रान्तको उशिकुमा विशाल बुद्ध मूर्ति निर्माण भएको छ जसलाई उशिकु दाइबुत्सु (Ushiku Daibutsu Buddha) वा उशिकुको ठुलो बुद्ध भनिन्छ । यो मूर्ति सुन्दर हरियाली पार्कको बिचमा बनाइएको छ । यो मूर्ति १२० मिटर (३९४ फिट) अग्लो छ, जसमा १० मिटर अग्लो कमलको फूल आकारको आधार पनि संलग्न छ । यो भनेको अमेरिकामा रहेको सवतन्त्रताको मूर्ति भन्दा तीन गुणा ठुलो हो ।
Ushiku Daibutsu, Ushiku, Ibaraki Prefecture, Japan

करिब १० वर्ष लगाएर यसको निर्माण सन् १९९३मा सम्पन्न भएको थियो । सन् २००८सम्म यो विश्वकै सबैभन्दा अग्लो मूर्तिको रुपमा कहलिएको थियो । यसै नाममा यसले गिनिज वल्र्ड रिकर्डमा नाम समेत लेखाएको थियो । अब यो विश्वको पाँचौं अग्लो मूर्ति हो । यसको निर्माण गर्दा पहिला स्टीलको फ्रेम बनाइ त्यसको हाँगा जस्तो फैलाएर त्यसमाथि काँसको संरचना जोडिएको थियो । यो फ्रेम बनाउन ३ हजार टनको स्टील लागेको थियो । त्यसमाथि एक हजार टनको काँसका टुक्राहरु जडान गरिएको थियो ।

यसभित्र लिफ्ट राखिएको छ जसबाट ८५ मिटरको उचाइमा रहेको अवलोकन कक्षसम्म जान सकिन्छ । यहाँ यस मूर्तिको संरचनाका विभिन्न तहहरु तथा निर्माण प्रविधिको बारेमा विस्तृत जानकारी राखिएको छ । यहाँ ससाना ३४सय बुद्ध मूर्तिहरु पनि राखिएका छन् ।

दायाँहात बरद र बाँया हात अभय मुद्रामा रहेको यस उभिएको बुद्धलाई महायानी परम्परा अनुसार अमिताभ बुद्ध भनिन्छ ।

१७. स्प्रिङ टेम्पल बुद्ध, चीन
चीनको हेनान प्रान्तको लुशान जिल्लामा स्प्रिङ टेम्पल बुद्ध (Spring Temple Buddha) को विशाल प्रतिमा अवस्थित छ । यो हालसम्म संसारको सबैभन्दा ठुलो बुद्ध मूर्ति हो ।

२५मिटर अग्लो कमलको फूलमाथि बनाइएको १२८ मिटर (४२०फिट) अग्लो उभिरहेको बुद्धको मूर्ति विश्वकै दोश्रो सबैभन्दा ठुलो मूर्ति हो । यसमा भएका अन्य आधारहरु सहित यसको कुल उचाइ २०८ मिटर पुगेको छ । यसको निर्माणमा २२सय टन तामा, १५सय टन स्टील र १०८ टन सुन लागेको थियो ।
Spring Temple Buddha, Lushan County, Henan, China

यसको निर्माण सन् १९९७मा शुरु भएर सन् २००८मा सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माणको लागि ५ करोड ५० लाख डलरको बजेट अनुमानित गरिएको थियो । यो महायान परम्परा अनुसारको वैरोचन बुद्ध मूर्ति हो । यसको छातीमा स्वस्तिक चिन्ह अंकित छ जुन, चीन कोरिया तथा जापानका महायानी बुद्धहरुमा देखिन्छ ।

यसको नाम नजिकैको तिआनरुइ तातोपानीको मुलबाट लिइएको हो । यसलाई अफगानस्तानमा त्यहाँका तालिबानहरुले सन् २००१मा नाश गरेको ऐतिहासिक बामियान बुद्धको सम्झनामा बनाएको भनिन्छ ।

नेपालको प्रसंग
भगवान बुद्धको जन्म भएको देश अनि कलाकारिताका लागि विश्व प्रशिद्ध देश नेपालमा जति बुद्ध मूर्ति बनेपनि अधिकांश साना मात्र बन्छन् । अलेसम्म यहाँ बुद्धको कुनै उल्लेखनीय विशाल बुद्धको मूर्ति बन्न सकेको छैन । हालसम्म नेपालमा काठमाडौं स्वयम्भु डाँडाको २० मिटर अग्लो अमिताभ बुद्धको मूर्ति नै सबैभन्दा अग्लो बुद्धमूर्ति होला ।

करिब छ वर्ष अगाडि नै पूर्वी नेपालको झापामा १६५ मिटर अग्लो बुद्धको मूर्ति बनाउने योजनाको बारेमा समाचार पढ्न पाइएको थियो । हाल यसको बारेमा प्रगतिका कुरा सुनिँदैन । अनि हालै कपिलवस्तु नगरपालिकामा २४५ मिटर अग्लो बुद्ध मूर्ति निर्माण हुने भन्ने पनि पढियो ।

नेपालमा राज्यले नै कतै बुद्धको मूर्ति स्थापना गर्ने सोच वा योजना बनाएको देखिँदैन । नेपालमा राज्यले नै सेना पठाएर बन्दै गरेको शान्ति स्तुपा भत्काउन लगाएको इतिहास छ । उता सरकारी वा जनस्तरबाट बनेका मूर्ति तोडफोड भएका घटनाहरु दोहरिरहेका छन् । बुद्ध धर्मको लागि खासै बजेट नछु्ट्याइने देशमा यस्ता महत्वाकांक्षी परियोजनाहरु विदेशी सहयोगबाट मात्रै नेपालमा बन्ने हामी सबैलाई थाहा छ । अझ विदेशी पैसाले बनाउन लागेका योजनाहरु समेत शंकास्पद हुने कुरा रामग्रामको लीजले देखाइसक्यो ।

विदेशका बौद्धहरु नेपालमा बुद्ध धर्मको विकास होस् भन्ने चाहन्छन् । त्यही भएर उनीहरु पैसा संकलन गरेर नेपालमा पठाउँछन् । अब विदेशीले पठाउने रगत पसिनाको पैसाको सदुपयोग गरी, कतै भ्रष्टाचार नगरी र पारदर्शी ढंगले खर्च गरी नेपालमा पनि यस्ता विश्वलाई आकर्षण गर्ने विशाल बुद्ध मूर्ति चाँडै बनेको हेर्न पाइयोस् । शुभकामना ।

“Some Major Buddhist Statues of the World”, Published in “Anandabhoomi” Buddhist magazine in May 2024

Photos are taken from various sources from the Internet.

https://bit.ly/3UZZOT2

Some thoughts on the Buddhist population of Nepal

 

Razen Manandhar

We all like to say that Buddha was born in Nepal. Some make world records, some make TV shows, some make films and some wear T-shirts. But if you ask what percentage of people of Nepal have adopted Buddhism, then we Nepalese should feel ashamed. This is the reality here.

The latest data from the 2021 census shows that 8.21 per cent of Nepal’s total population are Buddhists. This is what the government figures of the country show this, leaving aside the details. In other countries, Cambodia is 97.1 per cent Buddhist, Thailand 93.4 per cent, Myanmar 87.9 per cent, Bhutan 84.3 per cent, Sri Lanka 70.2 per cent and Laos 64.7 per cent. What’s more, even in China, where Buddhism was smashed in the name of the Cultural Revolution, 18.2 per cent of the people are still following Buddhism.

This is a question that has been revolving in my mind since I was young — why is the population of Buddhists in Nepal so small? Why is it so embarrassing for the Nepalese people to embrace Buddhism? Here, an attempt is made to find or dig the general answers to these questions.

Nature of Buddhism

Before wondering why the population of Buddhists is low, we need to understand that Buddhism is a “dhamma” (religion in Buddhist common translation) that is quite different from other religions practised in the region and even around the world. Why there is so much difference is that Buddhism does not accept existence in any divine power. There is no element in Buddhism that when we call with folded hands, someone will descend from heaven or is sitting somewhere and solve our problems or fulfil our wishes. Naturally, when people can’t achieve anything with their strength or knowledge, they want to get their work done by some invisible power. Knowing that this is not encouraged in Buddhism, it is natural for people not to have any attachment or faith in it.

2500 years ago, the Buddha realized that the old beliefs of divine power were not worthy for humans and discovered a new path for us. It teaches us to believe not in any power but in our habits and actions or Karma. Therefore it is not stress-free to follow this path and that is why many people do not want to accept Buddhism.

The Buddhist way of thinking

It is not easy to practice Buddhism or to make oneself happy by living the life taught by the Buddha. Moreover, some Buddhists, and especially the gurus or guides, make statements publicly that Buddhism is beyond the comprehension of common people, secret, unexplainable or it is only for those who bring those qualities or something like that from their past life. To some extent, this is true, because as I said above, it is difficult. But it certainly closes the door for the newcomers to a great extent. Those who say so may be lacking the skill to present the truth correctly, or some religious gurus often have, are close-hearted want to keep some secret of teachers or are just arrogant that they only know everything about Buddhism.

Instability of some Buddhist gurus

Despondently we have to admit that while talking about Nepal, only a very small percentage of those who call themselves Buddhists are Buddhists in the real sense.

When Buddhists adopt things that are not exactly compatible with the Buddha’s teachings, even if they know what their scriptures say, they cannot abandon the rituals and customs that are opposite of Buddhist philosophy. As a result, their spiritual life is like travelling on two boats. What destination will they make? This is something that everyone understands. We know that Buddhists must be careful while propagating Buddhism.

Attachment with orthodox

It is said that old habits die hard. It is the same here also. The religion that has bound the people of this region for thousands of years cannot be broken easily. People accept whatever religion, belief or tradition they see around them while sleeping and waking up. In such a situation, it is natural that the propaganda that was done in the name of Sanatan Dharma these days, which was adopted and protected by the political systems here, would get an opportunity to flourish. Therefore, non-Buddhism spread here and Buddhism declined.

Role of the Hindus

A Western friend said one day — that even if Buddhism spreads all over the world, there is less possibility of it spreading well in India and Nepal because here Buddhism has to fight day and night with Hindus. It is obvious, due to various reasons Buddhists are in the minority here. Hindus are in the majority and have links with the state power. Many of the learned Hindus spend a lot of time in propagating against Buddhists and by doing so, they save their existence.

Some would say that Buddha was the first Hindu, that Buddhism and Hinduism are essentially the same, or that Buddhism is a branch of Hinduism etc. They do not think that they can preserve Hinduism without arguing with Buddhists. They are satisfied and happy just continuing to practice Hinduism without any interruption. And even when the Buddhists talk about their existence, they pop up to argue that Buddhism and Hinduism are one. Further, they do not hesitate to allege the Buddhists that they have come to create religious unrest in the country.

Such reactions continue to occur in the political, economic and social spheres. In such a situation, as stated above, due to their nature, Buddhists are less likely to have disputes with Hindus, and Buddhism cannot have considerable influence in society.

Religious Conversion

In today’s modern era, people do not like to become slaves of religion. In the Western world, religion is either overlooked or at least taken as a matter of personal choice. This is what is called religious freedom. Nepal was declared a secular federal, democratic, republic on 28 May 2008. Along with Hinduism, there are Budhism, Christianity and Islam as major religions here in Nepal. But even today, a strong factor, including top leaders are demanding for “Hindu state”. The Hindus praise the adoption of Hinduism from other religions, while they consider religious conversion into other religions as a crime. Therefore, it is not easy for those who left or were obliged to leave Buddhism in the past and became Hindus to return as Buddhists.

That being said, the situation is such that some people from the Buddhist community have left their religion and joined Christianity, perhaps, expecting some material benefits. On the other hand, there is now a campaign going on among some so-called lower-caste Hindus who refuse to tolerate untouchability and discrimination and have also joined Buddhism too. However, since the number of people entering Buddhism is negligible compared to those leaving Buddhism, it is unlikely that the Buddhist population will increase due to this change.

Education system

A cursory glance at the textbooks of Nepalese students reveals that Nepal’s education system does not recognize Buddhism as a separate religion. With exceptions, most textbooks refer to Hinduism as the only religion, Hindu temples as Hindu Mandir, Hindu deities as Hindu Deuta, and festivals as this or that Hindu festival. Somehow, apart from telling the fact that Buddha was born in Lumbini, Nepal and was considered a national icon, neither his principles nor philosophy are taught nor it is told that Buddhism is now spread throughout the world. Yes, it is often shown that Buddhist religious sites can attract tourists and derive economic benefits from them. And how will the common Nepalese people know that there is Buddhism in Nepal?

The Pariyatti teaching, which is designed for all, has not received full formal recognition and because of its structure, it presently cannot go out of Buddhist society except occasionally. This also is hindering Buddhism from increasing its number in the country.

In addition, this is the reality that even though we have a Buddhist university, from which Buddhists have great hopes, has not been able to make an impact in the country and produce a great number of Buddhists as such. However, since it is not an educational institution for producing Buddhists, it seems irrelevant to have such a hope.

State policy

It is well known that the state system has the biggest role in the growth and decline of any religion. After the mahaparinirvana (demise) of the Buddha in India, the most extensive expansion of religion took place during the reign of Emperor Ashoka and along with his death, this expansion came to an end in a way. The practice of expanding religion takes place if the king likes it, and it is just destroyed along with valuable heritage if the king just does not like it — this has been going on in India. The result was that the Buddhists, who built amazing world heritage sites like Ajanta and Ellora, had to struggle for their existence after the eighth century.

The history of Buddhism in Nepal is different from that of India for some reasons. Except for the Kathmandu Valley, some Himalayan districts and some parts of the Far West, the largest part of Nepal has never received the patronage of Buddha Dharma from the monarchs of the respective principalities in history.

King Suddhodhana of Kapilvastu had great respect for the Buddha and invited to preach. But other texts also reveal that the Shakya dynasty weakened and the development of Buddhism also did not gain any momentum soon. Apart from one or two places, there are no Buddhist monuments there and at present, there is no community of tribal Buddhists around the Lumbini area. Otherwise, why would Buddhism, which has successfully made an impact in the whole world not be able to show its significant presence in and around the Lumbini region itself?

So far as the Kathmandu Valley is concerned, when we look at the history, right from the time of the Licchhivi dynasty, we find that a couple of inscriptions have mentioned the name of Buddhism or that some Buddhist monuments received state patronage. ; at that time, it was rare to find an environment in which the state system provided such guardianship to Buddhism and Buddhists. On the contrary, we come to know that a king forced Buddhist monks to start a family life and the Buddhist society was restructured from the Hindu formula of caste division.

It is a positive aspect that the Buddhists in India have taken refuge here in the Kathmandu Valley to escape the insurgency of the Hindus and the attacks of the Muslims, but since this period, Buddhism in Kathmandu has adapted itself to the colour of Hinduism and has developed its own Identity has been made with Vedic or Tantrik. But a very genuine question has arisen — is this expansion or divergence? Overall, the fact is not hidden from anyone that Jayasthathimala’s social division made Buddhism very close to or rather a part of Hinduism.

Throughout the Malla period and the Shah period, except in a few places under the influence of the state system, Buddhism did not get a chance to expand. Buddhism developed during this period was only the result of charity, hard work, simplicity and devotion of the local Buddhist community.

Furthermore, And, in 1926 and 1944, Buddhist monks were banished from Kathmandu, just because they were found propagating the Buddha’s teaching! This is the history of Nepal’s Buddhism. The stigma of this shameful episode of Nepal’s history continues to expose the hatred and vindictiveness of Nepal’s polity towards Buddhism. The world keeps asking whether Nepal is the country where Buddha was born or where the Buddhist monks were banished.

The present situation is as clear as the day before our eyes. That giant Shanti Stupa was demolished by the state when it was still being constructed during the Panchayat period. The police took away the Buddha statue to be installed in Surkhet. Some Buddha statues kept on the middle of the road at Tilottama, near Lumbini, were demolished overnight. The famous Buddha Park at Swayabhu was planned to be shrunk in the name of road expansion. The unique 1000-Buddha Chaitya there was planned to be demolished. People have to rage a demonstration to save their monuments. Apart from this, the Buddhist monks of Himalayan tradition have to face the charge of being Tibetan constantly by the Hindu authority here. These are just some examples of how the government of Nepal looks at Buddhism at present.

According to Buddhist organizations, the government do not manage the budget for the construction, conservation or reconstruction of Buddha statues, temples or monasteries. Many of the monasteries, which fell during the 2015 earthquake, are still waiting for conservation due to a lack of budget. Most of the construction works of Buddhist heritage is being conducted out of support from foreign Buddhist organizations or local donors. As we see, the government can spend lots of money on the decoration and construction of Hindu temples. The demand for a “Hindu State” is taking a height these days. This is the reality right now here.

A massive demonstration was organized to pressure the government to declare Nepal as a secular state in the Constitution made after the political changes of 1990. However, those who wrote the Constitution did not like to see all the religions of the country equal in front of the state. Even after the declaration of Nepal as a republic state, the new constitution did state that Nepal is a secular state but it did not oblige the governments to address all regions of the country equally. In such a situation, how can all religions flourish equally in Nepal? How can all Nepalese adopt the religion that suits them by using their intelligence and discretion?

Conclusion

The purpose of this article is only to give a cursory analysis of the religious politics of Nepal and the situation of Buddhists. It is not requested here to show a larger number of Buddhists in the population by forcibly confiscating someone or converting them into Buddhists.

Although it is a matter of freedom of an individual to adopt whichever religion he or she prefers, the number of people following a particular religion indeed reflects the image of that country in the world. The current reality is that only 8 in a hundred people in Nepal follow Buddhism. If the remaining 92 people do not like Buddhism but only shout that Buddha was born in Nepal and create drama in the international media, this only exposes their double character.

To sum up, we can say that the relatively lower population of Buddhists in Nepal can be attributed to historical, cultural, and demographic reasons. Buddhism, although originally having deep roots in Nepal, has faced challenges in terms of numbers compared to Hinduism. We all know that Nepal has a majority of Hindu population and has quite a strong influence in the political arena. You can hardly find any Buddhist reaching a top political position in Nepal.

Additionally, the geographical distribution of Buddhist populations in Nepal is not uniform, with certain regions having higher concentrations of Buddhist communities and other regions with no trace of Buddhists at all. Factors such as historical events, social structures, and migration patterns have also influenced the population distribution of Buddhists in Nepal. In this situation instead of saying that Buddha was born in Nepal, concentration should be given to propagate the Buddha’s teaching, develop Buddhist communities and to increase the number of Buddhists in the national policy.

(Translated and updated from an article by the author, published in Anandhabhoomi, Buddhist monthly in January 2021)

https://bit.ly/3V9Ln04

मलेसियामा बुद्ध धर्मको अवस्था

 

राजेन मानन्धर

मलेसिया दक्षिणपूर्वी एसियाको एउटा संघीय संवैधानिक राजतन्त्र भएको देश हो । यसले १३वटा राज्यहरू र तीन संघीय क्षेत्रहरू समावेश गरेको छ । यो देश दक्षिण चीन सागरको दुइतिर दुई क्षेत्रहरूमा विभाजित छ — एकातिर प्रायद्वीप मलेसिया र अर्कोतिर बोर्नियो टापुमा रहेको पूर्वी मलेसिया । प्रायद्वीप मलेसिया भूमि र समुद्रबाट थाइल्याण्डसँग अनि सिंगापुर, भियतनाम र इन्डोनेसियासँग समुद्रबाट जोडिएको छ । त्यस्तै पूर्वी मलेसिया भूमिबाट ब्रुनाई र इन्डोनेसिया सँग अनि फिलिपिन्स र भियतनामसँग समुद्रबाट जोडिएको छ । यसको राष्ट्रिय राजधानी तथा देशको सबैभन्दा ठूलो शहर क्वालालम्पुर हो । यहाँ तीन करोड ३० लाख जनसंख्या छ । यहाँ यो पनि स्मरणीय छ कि अहिले मलेसिया भनेको सात लाख भन्दा बढी नेपालीहरुको कर्मस्थल हो ।

दशौ शताब्दीसम्म मलायहरु नै यस प्रायद्वीपका प्रभावशाली जनसमुदाय बने । यहाँका पहिलेका राज्यहरु बढी जसो भारतीय धर्महरु र संस्कृतिबाट प्रभावित थिए । भारतको पल्लव वंशको प्रभाव यहाँ धेरैजसो ४औं तथा ५औं शताब्दीमा रह्यो । यहाँ आदिबासीहरुको मौलिक धर्म बाहेक बुद्ध धर्म र हिन्दु धर्म सँगसँगै जस्तै विकास भयो । यो क्रम ७औ शताब्दीमा बढेर १३औ शाब्दीसम्म चलिरह्यो । यो समय भनेको यहाँ श्रीविजय वंशको शासन हुँदाको समय थियो ।

१५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यहाँ इस्लाम धर्मको प्रचार भएको यसै समयदेखि हो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । १६औं शताब्दी भनेको युरोपका शक्तिसम्पन्न देशले एशियाका विभिन्न देशहरुलाई उपनिवेश बनाएर राख्ने युग थियो । सन् १५११मा पोर्चुगिजहरुले मलेसियालाई उपनिवेश बनाए । सन् १६४१मा यो डचहरुको उपनिवेश बन्यो र अन्तमा सन् १८२४मा फेरि यो ब्रिटिशहरुको हातमा गयो । दोश्रो विश्वयुद्ध भयो अनि यहाँ पनि स्वतन्त्रताको लहर चल्यो । सन् १९६३मा मलेसिया फेडरेशनको स्थापना भयो । फेरि सन् १९६९मा जातीय द्वन्द्व भोग्नु पर्यो अनि नागरिकहरुको एकताको लागि नयाँ धारणा ल्याउनु पर्यो । सन् १९७१मा नयाँ आर्थिक नीति ल्याइयो । त्यसपछि ८०को दशकदेखि प्रधानमन्त्री महाथिर मुहम्मदको नेतृत्वमा विश्वलाई नै चकित पार्ने खालको आर्थिक वृद्धि भइरहेको छ ।

मलेशियामा बुद्ध धर्म इस्लाम पछिको दोस्रो ठूलो धर्म हो । मलेशियाको जनसंख्याको १८.७ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् । त्यसमा पनि बुद्ध धर्मका गुणहरु मिसिएका चिनियाँ धर्मका अनुयायीहरूलाई समेत जोड्यो भने यो संख्या २१.६ प्रतिशत हुन्छ । मलेसियामा बुद्ध धर्म मुख्यतया चिनियाँ मूलका मलेसियनहरु अभ्यास गर्छन्, तर त्योसँगै थाइ, श्रीलंका र बर्मीमूलका मलेसियनहरू पनि छन् ।

१. मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहास
मलेसिया बुद्धको जीवनसँग गाँसिएको भारतवर्ष भन्दा निकै टाढा छ तर पनि यहाँ धेरै अगाडि नै बुद्ध धर्मले प्रवेश पाइसकेको मानिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको विकासलाई यसरी हेर्न सकिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको लामो र समृद्ध इतिहास छ, जुन ईसापूर्व २०० तिर शुरु भएको भनिन्छ । पछि मलेसियाको भारतसँगको ब्यापार फस्टायो । यसबेला भारतबाट सामान मात्र होइन, त्यससँगै बुद्ध धर्मजस्ता भारतीय धार्मिक अवधारणाहरू पनि ल्यायो ।

प्रारम्भिक आगमनको युग ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहासमा इसापूर्व दोश्रो शताब्दी देखि १४औं शताब्दीको समयलाई प्रारम्भिक आगमनको युग भन्न सकिन्छ । केही प्रमाणले इसापूर्व दोस्रो शताब्दीको आसपास बुजाङ उपत्यका (केदाह) मा हिन्दू–बौद्ध राज्य बनेको देखाउँछ ।
जब भारतीय व्यापारीहरू र पुजारीहरूले समुद्री मार्गहरू यात्रा गरे, उनीहरू आफुसँग आफ्नो देशबाट धर्म र कलाको अवधारणाहरू ल्याए । यसैबेलादेखि यस क्षेत्रका मानिसहरूले बुद्ध धर्मसँग परिचित हुन पाए ।

यहाँ बुद्ध धर्मको प्रवेशकालदेखि नै थेरवाद तथा महायान बुद्ध धर्म थियो भन्ने अनुमान गरिएको छ । बौद्ध ब्यपारीहरुको पहुँच त्यसबेलाका दरवारीयाहरुसँग हुने भएकोले उनीहरुले दरवारमा प्रभाव जमाए र फलस्वरुप बुद्धधर्मले यहाँको शासकहरुको संरक्षकत्व प्राप्त गर्न सफल भयव् । त्यसै आधारमा त्यबेलाको राजनीतिक प्रभाव भएको तप्काले बुद्ध धर्मसँगै आएको दर्शन र जीवन पद्धतिलाई उच्च मूल्यांकन गरे । त्यसपछि यस धर्मको राजनीतिक र सांस्कृतिक महत्व बढेर गयो ।

पेनाङ शहरमा भेटिएको ५औं शताब्दीको एक शिलालेखले मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रमाणित इतिहासको ढोका खोल्दछ । महानाविक बुद्धगुप्तको यस अभिलेखमा एउटा बौद्ध स्तुपको चित्रण गरिएको छ । यसका लेखक भारतीय थिए । यसले कसरी बुद्ध धर्मको माध्यमबाट भारत तथा मलेसियाको सम्बन्ध बनेको छ भनेर देखायो ।

मलेसियाको केदाहस्थित बुजाङ उपत्यकामा दुइटा बौद्ध मूर्तिहरु भेटिएका छन् । पहिलो ५औं देखि ९औं शताब्दीको उभिरहेको बुद्ध को मूर्ति तथा दोश्रो ८औं शताब्दीको आठ हात भएको बोधिसत्व अवलोकितेश्वरको मूर्ति । यी मूर्तिहरुले त्यसबेला यहाँ बुद्ध धर्मको विकास उच्च तहमा भएको थियो भन्ने प्रमाणित गर्दछ ।

त्यस्तै मलेशियामा हालै १२ सय वर्ष पुरानो अर्थात् लगभग ९औं शताब्दीको स्तुप भेटिएको समाचारले हलचल मचाएको छ । अलजजिराका अनुसार त्यहाँको बुजाङ उपत्यकामा बुकित चोसर स्तुप भेटिएको थियो । यो स्थान क्वालालम्पुरबाट ३७० किलोमिटर उत्तरमा पर्छ । बुजाङ उपत्यका मलेसियाकै एक प्रमुख पुरातात्विक क्षेत्र हो । करिब २२४ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको यस क्षेत्र कुनै बेला बौद्ध राजनीतिक क्षेत्र थियो भन्ने मान्यता छ । यहाँका केही अवशेष २५सय वर्षसम्म पुराना हुनसक्ने अनु्मान गरिएको छ । अहिले यहाँ पत्ता लगाइएका अवशेषहरु मध्ये १० प्रतिशत स्थलको मात्र उत्खनन् भएको छ ।

यद्यपि ११ औं शताब्दीको प्रारम्भमा तमिलनाडुका चोल वंशका राजाले उनीहरूमाथि आक्रमण गरेपछि भने मलायहरुको भारतीयहरुप्रतिको सम्मान समाप्त भयो । उनीहरुमध्ये केदाह राज्यले भारतीय धर्मको निन्दा पनि ग¥यो । केदाहका राजा फ्रा ओङ महावाङ्साले त इस्लाममा धर्म परिवर्तन समेत गरे । यही सिलसिला जारी भएर १५ औं शताब्दीसम्म आइपुग्दा बहुसंख्यक मलायले इस्लाममा परिवर्तन गरे । र यहाँको बुद्ध धर्म क्रमशः विलय हुँदै गयो ।

श्री विजय साम्राज्य — त्यसमध्ये सुमात्रामा शक्तिशाली श्री विजय साम्राज्य थियो जुन ७ औं देखि १३औं शताब्दी ईस्वी सत्तामा रह्यो । यसबेला त्यो बौद्ध शिक्षाको केन्द्र थियो । यसबेला श्री विजय साम्राज्य व्यापारका साथै बौद्ध शिक्षाको पनि केन्द्र बन्यो । यसका साथै यसे दक्षिणपूर्वी एशियामै बुद्ध धर्म फैलाउने काममा ठुलो योगदान पनि दियो । यसै वंशले इन्डोनेसियामा बोरोबुदुर माहाचैत्य बनाएको मानिन्छ ।
मलक्का सुल्तन — १५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । यसले गर्दा यहाँ मलाय भाषा, कला र साहित्य विकास भयो । त्यसबेलाको कानुन तीन पक्षबाट निर्धारित थियो — हिन्दु÷बौद्ध, इस्लाम तथा आदिबासीहरुको अदतबाट । आश्यर्चको कुरा थियो कि यस्तो समयमा पनि त्यहाँका चीनियाँ तथा भारतीय समुदायहरुमा निर्वाध रुपमा बुद्ध धर्मको अभ्यास भइरहेको अवस्था थियो ।

उपनिवेश काल ः १६औं शताब्दीदेखि मलेसिया विभिन्न देशहरुको उपनिवेश रह्यो । त्यसबेला ती देशले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो देशको धर्म यहाँ लादे वा लाद्न खोजे । यो स्वभाविक पनि थियो । यस बेलामा यहाँका बौद्ध समुदायले स्वतन्त्र भएर आफ्नो धर्म अभ्यास गर्न केही कठिनाइ सामना गरे । यहाँ शासन गर्न आएका पोर्चुगिजहरु, डचहरु त्था ब्रिटिशहरुले इशाई धर्मको प्रचार गर्न खोजेकोले बुद्ध धर्मले चुनौतिहरु सामना गर्नुपर्यो । तर पनि विशेष गरी चीनियाँ समुदाय संख्यात्मक रुपमा धेरै भएको र आफ्नो धर्म तथा संस्कृतिप्रति प्रतिवद्ध भएकोले विदेशीहरुको थिचोमिचोको बाबजुद पनि आफ्नो धर्म संरक्षण गरेर राखे ।

उपनिवेशले मलेसियाको बुद्ध धर्मलाई विभिन्न किसिमले प्रभाव पारे । उपनिवेश बनाउने सम्राज्यहरुले मलेसियामा पाइला टेक्नु अगाडि यहाँ बुद्ध धर्मको यथेष्ट विकास भइसकेको थियो । यति मात्र होइन, यहाँ त चीनियाँ, थाइ तथा भारतीय बौद्धहरुको अलग अलग पराम्पराको छुट्टा छ्ट्टै अभ्यास गर्ने परिपाटी बसिसकेको थियो ।

सम्राज्यवादी शक्तिहरु इशाई धर्म प्रचार गर्न चाहन्थे । उनीहरुले पश्चिमी शिक्ष प्रणालीसँगै इशाई धर्म पस्कँदै गए । यसले गर्दा केही हदसम्म यहाँको बुद्ध धर्मको विकासमा प्रभाव त अवश्य पार्यो । केहीले बुद्ध धर्मलाई पुरानो मानेर आधुनिक भन्दै इशाई धर्म अँगाले । यसको प्रत्युत्तरमा बौद्ध गुरुहरु तथा संगठनहरुले पनि बुद्ध धर्मलाई समय सुहाउँदो सुधार गरे । उनीहरुले पनि इशाई मिसनरीहरुले जस्तै बुद्ध धर्मसँगै शिक्षा तथा समाज कल्याण पनि जोडेर आधुनिक बनाएर समाजमा प्रचार गर्न थाले ।

आधुनिक युग ः आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म सुरक्षित र व्यवस्थित छ । बौद्धहरु अल्पसंख्यक भएपनि उनीहरुलाई धार्मिक स्वतन्त्रता छ । यहाँ विशेष गरी चिनियाँ मूलका मलेसियालीहरु बिच बुद्ध धर्म एउटा महत्वपूर्ण धार्मिक संस्कृति तथा परम्परा बनेको छ । त्यहाँ त्यस्तै गरी भारतीय मूलका मलेशियनहरूले बुद्ध धर्मको अभ्यास गरिरहेका छन् । यसबाहेक बुद्ध धर्म मान्ने आदिवासीहरूका साना समुदायहरू पनि छन् । यहाँ बौद्ध मन्दिर, गुम्बा र बौद्ध समाजहरू देशभर रहेका छन् । उनीहरुको धार्मिक संघहरु र संगठनहरु पनि छन् ।

आधिकारिक मान्यता र अन्तरविश्वास सम्बन्धको विकासः यहाँ मुस्लिमहरुको बाहुल्य भएतापनि त्यहाँको समाजले बहु–धार्मिक विशेषतालाई हुर्काएको छ । मलेसियाली सरकारले बुद्ध धर्मलाई आधिकारिक रूपमा नै देशको प्रमुख धर्महरू मध्ये एकको रूपमा मान्यता दिएको छ । त्यहाँको सरकार र समाजले विभिन्न धर्मका मानिसहरु बिच अन्तरविश्वास संवाद र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्न प्रयास गरेको छ । यहाँका बौद्ध, मुस्लिम, ईसाई र हिन्दूहरू बीच सहयोग र सद्भाव बढाउने उद्देश्यका पहलहरू पनि समाजमा भइरहेको छ । यद्यपि त्यहाँका केही कट्टर मुस्लिमहरुले गर्दा त्यहाँका बौद्धहरुले आफ्नो धर्म अभ्यासमा बाधा अवरोधको सामना गर्नुपरेको समाचारहरु पनि यदाकता सुन्नमा आउँछ ।

हालका वर्षहरूमा मलेसियाका बौद्ध समुदायहरूमा धार्मिक स्वतन्त्रता चेतना बढेको छ । त्यस्तै उनीहरुमा आफ्नो इतिहास सम्बन्धी अध्ययन गर्ने तथा सम्पदा स्थलहरू र सांस्कृतिक अभ्यासहरूको संरक्षण गर्ने जागरण पनि आएको छ । यसका साथै उनीहरु सामाजिक र वातावरणीय सक्रियता प्रवर्द्धनमा बुद्ध धर्मको भूमिकाबारे पनि अध्ययनशील छन् ।

अहिले मलेसियामा बौद्धहरु त्यति धेरै नपाइएतापनि यहाँ थुप्रै भव्य विहारहरु वा मन्दिरहरू, प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरू र शिलालेखहरू देश भरी जस्तै छरिएका छन् । यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास अहिले त्यहाँ भेटिएका पुरातात्विक अवशेषहरुले बताइरहेका छन् । यहाँको समृद्ध इतिहास र बुद्ध धर्मको विशालता यहाँ हुने गरेका खोजहरूमा प्रतिबिम्बित छन् ।

२. परम्पराको विविधता ः
मलेसियाको बुद्ध धर्म भित्रमा परम्पराहरु वा निकायहरुको विविधता पाइन्छ । जातीय रुपमा श्रीलंका र स्यामी (थाइ) मलेशियनहरूद्वारा अभ्यास गरिएको थेरवाद बुद्ध धर्म, यहाँको प्रचलित परम्परा हो । यसका साथै, विशेष गरी चीनियाँ मूलका मानिसहरूले महायान लगायत विभिन्न परम्पराहरू पनि पछ्याउँछन् । यसले देशमा बौद्ध अभ्यासहरूको एक अद्वितीय मिश्रण र समन्वय भएको प्रष्ट पार्छ ।

पछिल्ला दिनहरुमा मलेसियामा आआफ्नो समयमा र क्षेत्रमा थेरवाद, महायान र वज्रयान जस्ता विभिन्न बौद्ध परम्पराहरू प्रचलनमा थिए । यहाँ थाइल्याण्ड, श्रीलंका र चीन जस्ता विभिन्न देशहरूबाट आप्रवासीहरूको आगमनले त्यहाँको बौद्ध विविधतालाई थप समृद्ध बनायो । ती मध्ये प्रत्येक समुदायले आफ्नो आफ्नो देशको धर्म, परम्परा र अभ्यास पनि लिएर आएका हुन्छन् । जस्तै थाई र श्रीलंकाका बौद्धहरुले आफ्नो विहारहरूमा आफ्नो देशबाट अभ्यासहरू र मन्दिर वास्तुकला लिएर आए र यहाँ मलेशियामा सबै प्रकारको बुद्ध धर्म अभ्यास गरेर सबैसँग मिलेर बसे ।

थेरवाद ः मलेसियामा धेरै पहिलेदेखि नै थेरवाद बुद्ध धर्मको प्रचार तथा विकास भएको पाइन्छ । यहाँ थेरवादलाई भित्राउने काम थाइ, बर्मी तथा श्रीलंकाली बौद्धहरुले गरेको देखिन्छ । यिनीहरुले साधार किसिमको विहार बनाउँछन् र सिंगारपटार एवं कर्मकाण्डमा भन्दा शील पालनमा र ध्यान अभ्यासमा बढी जोड दिन्छन् । उनीहरुले भगवान बुद्धको शिक्षालाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्छन् । प्रवजित भएर भिक्षु जीवन बिताउनुलाई उनीहरु गौरवका साथ लिन्छन् । यहाँका प्रमुख थेरवाद बौद्ध विहारहरुमा बुद्धिस्ट महाविहार, वाट चेतावन, धम्मिकरम बर्मिज बुद्धिस्ट टेम्पल आदिको नाम आउँछ । यहाँ वर्षभरी थेरवाद परम्पराअनुसारको धार्मिक कार्यक्रमहरु र पर्वहरु मनाइने गर्दछ ।

महायान ः मलेसियामा चीनियाँहरु आउन थालेदेखि यहाँ महायान बुद्ध धर्मको अभ्यास हुन थाल्यो । उनीहरु बुद्धका साथै जगत संसारको कल्याण होस् भनेर बसेका बोधिसत्वहरुलाई मान्छन् । उनीहरु पूजापाठमा बढी जोड दिन्छ र दिनहुँ विभिन्न किसिममा कर्मकाण्डहरु गरेर समय बिताउँछन् । यसका साथै चीनियाँहरु उतादेखि अभ्यास गर्दै आएका पितृ लगायतका विभिन्न देवदेवीहरुको पनि पूजा गर्छन् । महायानीहरुको मन्दिर बढी कलात्मक र चीनियाँ बास्तुकलामा आधारित हुने गर्छ ।

समन्वयवादी ः यसबाहेक धेरै चीनियाँमूलका मलेसियालीहरु चीनियाँ धर्मलाई मिलाएर बुद्ध धर्मको अभ्यास गर्छन् । उनीहरु बौद्ध मन्दिरमा भगवान बुद्ध तथा अन्य बौद्ध देवी देवताहरुका साथै आफ्नो पितृ तथा पितृ देवताहरुलाई पनि पुजा गर्छन् ।

आधुनिक बुद्ध धर्म ः अहिले मलेसियामा परम्परागत बुद्ध धर्मका निकायहरुका साथै आफ्नै किसिमको आधुनिक बुद्ध धर्म पनि प्रचलनमा आएको छ । उनीहरु पश्चिमी देशहरुमा जस्तै परम्परागत बुद्ध धर्मका उपदेशहरु तथा कथाहरुमा भन्दा आजको युगमा मानिसहरुलाई सुहाउँदा बुद्ध शिक्षा र जीवन जिउने तरिका वा कलाका बारेमा धेरै रुचि राख्छन् । विदेशीहरुका लागि तयार पारिएका अंग्रेजी भाषाका शिक्षणहरु तथा ध्यान अभ्यासका शिविरहरुमा भाग लिन उनीहरु रुचाउँछन् । वैशाख पुर्णिमा मलेसियाका बौद्धहरुले निकै धुमधाममा साथ मनाउँछन् । यस दिनमा विभिन्न निकाय अन्तर्गतका बौद्धहरु एकजुट भएर बुद्धपूजा, प्रार्थना, दानप्रदान तथा दीपावली जस्ता कार्यक्रमहरुमा भाग लिन्छन् ।

३. विज्ञ वा गुरुहरु
मलेसियामा बुद्ध धर्म यसरी फैलिनुको पछाडि त्यहाँका केही विज्ञ वा धर्म गुरुहरुको महत्वपूर्ण योगदान छ । उनीहरुको उपस्थिति र निरन्तरको कामले गर्दा नै यहाँ बौद्ध वातावरण बन्न सकोको छ, बुद्ध धर्म नबुझेकाले बुझ्न पाएको छ , बुझेकाले विहार वा गुम्बामा गएर धर्म अभ्यास गर्न पाएको छ अनि संगठित हुन पनि सकेको छ । उनीहरुले विभिन्न निकाय र परम्पराहरूको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । ती मध्ये केहि प्रमुख बौद्ध गुरुहरूको सामान्य परिचय यस प्रकार छ ।

डा. के. श्री धम्मानन्द नायक महाथेरा (सन् १९१९–२००६) ः श्रीलंकाको मतरामा जन्मेर मलेसियालाई कार्यक्षेत्र बनाएका डा. श्री धम्मानन्द एक सम्मानित बौद्ध विद्वान भिक्षु थिए । उनी सन् १९५२मा मलेसियामा आए र यहाँ थेरवाद बुद्ध धर्मलाई लोकप्रिय बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले । उनले क्वालालम्पुरको बौद्ध महाविहारका प्रमुख पदाधिकारी भएर यहाँका बौद्धहरुलाई शिक्षित तथा संगठित बनाए । उनले बुद्ध धर्मका बारेमा लेखेका धेरै पुस्तकहरू मलेसिया तथा बाहिरी विश्वमा धेरै प्रख्यात छन् । उनका पुस्तकहरु मध्ये बौद्ध विश्वास तथा समस्या उपर कसरी विजय पाउने नेपालीमा पनि अनुवादित छन् । उनलाई म्यानमार सरकारले अग्गमहासद्धम्मजोतिकधजको उपाधि दिएको थियो ।

डा. के श्री धम्मरतन नायक महाथेरा (सन् १९४८) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रचार गर्ने अनि बौद्धहरुलाई संगठित गर्ने अर्को प्रमुख व्यक्तित्व डा. के श्री धम्मरतान हुन् । उनी श्रीलंकामा जन्मेथिए र सन् १९८०मा गुरु के श्री धम्मानन्दको निमन्त्रणामा क्वालालम्पुर आए । उनी यहाँको परियत्ति वा सन्डे स्कुलका प्रमुख बने । साथै यहाँको सेन्तुल श्रीलंका बौद्ध मन्दिरका संस्थापक र आध्यात्मिक नेता भए । उनी समथ ध्यान शिक्षणका कारण मलेसियामा प्रसिद्ध भए । साथै उनले बुद्ध धर्म मार्फत विभिन्न सामाजिक कार्यहरु गरेर मानवतावादी बुद्ध धर्मको परिचय पनि मलेसियामा दिए ।

चि चेन (सन् १९५५) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मलाई जनमासनसम्म पुर्याउन योगदान दिनेमा भिक्षु चि चेन पनि प्रमुख हुन् । उनलाई मलेसिया तथा सिंगापुरमा एक श्रद्धेय ध्यान गुरुको रुपमा मानिन्छ । उनलाई चान मास्टा शेङ येनलाई आफ्नै उत्तराधिकारी नियुक्त गरेका थिए । उनले टाइवानको फोग्वाङशामा बुद्ध धर्म अध्ययन गरेका थिए । उनी मलेसियन बुद्धिस्ट इन्स्टिच्युटका प्रमुख हुन् ।

वेई वू ः मलेसियामा महायान बुद्ध धर्मको प्रचार गर्न विकास गर्न तथा चिनियाँ बौद्धहरुलाई संगठन गर्नमा महायानी बौद्ध भिक्षु वेई वूको योगदान धेरै छ । उनले ब्रिकफिल्ड्स, क्वालालम्पुरमा बौद्ध महाविहार स्थापना गरे, जुन मलेसियाका ठूलो चिनियाँ बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक हो । देशमा चिनियाँ बौद्ध धर्म र सांस्कृतिक आदानप्रदान प्रवर्द्धन गर्न उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

चिन कुङः एक ताइवानी बौद्ध भिक्षु चिन कुङले मलेसियामा बुद्ध धर्म प्रचार गर्ने तथा बौद्ध समाजको विकासको लागि विभिन्न शैक्षिक कार्यक्रमहरू गरेका थिए । यसका साथ बुद्ध शिक्षाहरू फैलाउनका लागि विभिन्न पत्रपत्रिकाहरुको प्रकाशन पनि गरे । उनले मलेसियामा प्योर ल्यान्ड लर्निङ कलेज एसोसिएसन (पीएलएलसीए) स्थापना गरेर त्यहाँ शिक्षामार्फत बुद्ध धर्म र परम्परागत चिनियाँ संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गरे ।

मलेसियाको बौद्ध समुदायमा योगदान पुर्याएका धेरै प्रभावशाली बौद्ध शिक्षकहरूमध्ये यी नामहरु केही उदाहरणहरु मात्र हुन् । यी बाहेक यहाँको इतिहास र समसामयिक समाजमा यस्ता थुप्रै धर्मगुरुहरु छन् जसले यहाँ बुद्ध धर्म फैलाउन जीवन्त राख्न योगदान दिएका छन् ।

स्मारकहरु ः
मलेसियामा धेरै समय अगाडिदेखि बौद्धहरुले धर्म अवलम्बन गर्दै आएको भनेपछि यहाँ त्यही अनुपातमा इतिहासका विभिन्न कालखण्डहरुमा विहार मन्दिर तथा मूर्तिहरु इत्यादिको निर्माण भएको भन्ने पनि स्पष्ट हुन्छ । त्यस बेलाका बौद्धहरु यस्ता आफुले मान्दै आएको धर्म चीरकालसम्म स्थायी होस् भन्ने हेतुले त्यस्ता स्मारकहरु बनाउने गर्थे । यस्तो भनेजस्तै अहिले त्यहाँ बुद्ध धर्म पहिले जस्तो बलियो नभएपनि ती कलाकृति वा स्मारकहरुले त्यहाँको बुद्ध धर्मको बलियो इतिहास बताइरहेका छन् । अनि अहिलेका बौद्धहरुलाई आफ्नो धर्मको गौरवमय इतिहास सुनेर पढेर गर्व गर्न तथा हाम्रो धर्म यहाँ नयाँ वा आयातित हैन, यही माटोमा हुर्केको भनेर बलियो तर्क दिन पनि सहायक सिद्ध भएका छन् ।

हालै भएका केही महत्वपूर्ण उत्खनन्हरुले पेनाङको बुकित कोरसमा केही अवशेषहरु जमिन मुनिबाट निकालिएका छन् जसले यहाँ धेरै पहिलेदेखि बुद्ध धर्मको अस्तित्व थियो भन्ने देखाउँछ । यहाँका केही मन्दिर संरचनाहरु करिब १२ सय वर्ष पुराना हुन् भनिएको छ । यी संरचनाहरुले ती समयका वास्तुकलाका केही मौलिक शैलीहरुको बारेमा पनि जानकारी दिन्छ ।

स्मारकहरुको दृष्टिकोणले मलेशियाले दक्षिणपूर्वी एशियाका प्रभावशाली बौद्ध मन्दिरहरू भएका देशहरु मध्ये एक हुन जान्छ । नयाँ तथा पुराना यहाँका बौद्ध मन्दिरहरू पूजापाठ, शिक्षण, अभ्यास र अन्य सांस्कृतिक गतिविधिहरूको केन्द्रको रूपमा रहेका छन् । केही प्रसिद्ध मन्दिरहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी यहाँ समावेश छ ।

धम्मिकाराम बर्मी विहारः पेनाङमन जर्ज टाउनमा धम्मिकाराम बर्मी विहार अवस्थित छ । सन् १८०३मा न्योना बेटोङ भन्ने व्यक्तिले दान दिएको जग्गामा एउटा न्यान्डी मोलोह मन्दिर बनाइएको थियो । त्यहाँ उ नन्दमाला प्रमु्ख थिए । पछि यसैलाई बढाएर सन् १८४५मा विकास गरियो । यसको निर्माण तथा विकासमा बर्मी उपासिकाहरुको योगदान उल्लेखनीय छ । यहाँको सबैभन्दा पुरानो स्मारक भनेको सन् १८०५मा निर्मित स्तुप हो । अहिले यहाँ थुप्रै बुद्ध मूर्तिहरुका साथै बर्मी बौद्ध परम्पराअनुसारका विभिन्न काल्पनिक जीवहरुको कलात्मक मूर्तिहरुका साथै सीमागृह, पुस्तकालय इत्यादि छ ।

बोधि लङ्काराम विहार ः मलेसियाको सबैभन्दा पुरानो श्रीलंकाली विहार बोधि लङ्काराम विहार हो । सिंहाली उपासक एए ग्यारिस दे एल्विस सन् १८८८मा आएर ताइपिङ शहरमा बसे । एकै वर्षमा उनले त्यहाँ जग्गा खरिद गरेर एउटा बौद्ध मन्दिर बनाए । यसको व्यवस्थापनको लागि उनले एक धर्मोदा सोसाइटी नामक संस्था पनि बनाए । यहाँ भिक्षु नगोडा किसारोले श्रीलंकाबाट बोधिवृक्ष ल्याएर रोपे । पछि उनले यो मन्दिरको जग्गा सरकारलाई हस्तान्तरण गरे । सन् १९७६ सम्म पुग्दा यो मन्दिर व्यवस्थापन गर्ने संस्थाको नाम ताइपिङ बोधि लङ्काराम बुद्धिस्ट एशोसिएसन बन्यो । सन् १९८४मा डा के श्री धम्मानन्द यस विहारको निर्देशक बने ।

केक लोक सी मन्दिर, मलेसियाको पेनाङ शहर स्थित जर्ज टाउनमामा रहेको केक लोक सी मन्दिर मलेसियाको सबैभन्दा ठुलो बौद्ध मन्दिर हो । यसलाई दक्षिणपूर्व एशियाको सबैभन्दा ठूलो बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक भन्न सकिन्छ यसको निर्माण सन् १८९०मा मुख्य गुरु बिउ लीनको संयोजनमा शुरु भएको थियो । यहाँको मुख्य केन्द्र भनेको सात तल्ले मन्दिर हो जहाँ १० हजार बुद्ध मूर्ति राखिएका छन् । यसका साथै यहाँको डाँडामाथि १२० फिट अग्लो क्वान यीन देवीको मूर्ति पनि छ । यस मन्दिरमा चिनियाँ, थाई र बर्मी वास्तुकलाको सुमधुर मिश्रण पाइन्छ । यहाँ मलेसियनका साथै हङकङ, फिलिपिन्स, सिंगापुर आदि बौद्ध देशहरुबाट समेत तीर्थयात्रीहरु आउने गर्छन् ।

बौद्ध महाविहार, क्वालालम्पुरको ब्रिकफिल्डमा सन् १८९४मा निर्मित एक ऐतिहासिक बौद्ध महाविहार छ । यो विहार श्रीलंकाबाट आएका भिक्षुहरुले सञ्चालन गरेको थेरवाद बौद्ध शिक्षा र परम्पराहरूको केन्द्र हो । तैपनि यसको निर्माणमा चीनियाँ दाताहरुको पनि ठुलो योगदान छ । अंग्रेज सरकारसँग त्यसबेलाको शासन अभिवुर्धी वर्धन नामक संस्था बनाइ यो मन्दिरको लागि जग्गा प्राप्त गरेको थियो । सन् १९६२मा यसको विधिवत दर्ता भइसकेपछि अब यसको सञ्चालक संस्थाको नाम बुद्धिस्ट मिसनरी सोसाइटी मलेसिया राखियो ।

वाट चेतवन : पेतालिङ जयामा थेरवाद अन्तर्गत थाइ परम्परा अनुसारको वाट चेतवन विहार अवस्थित छ । यसको निर्माण सन् १९५७मा भएको थियो र यसको उदघाटन थाइ राजा भूमिबोल अद्यूल्यादेजबाट भएको थियो । मलेसियामा बुद्धको अस्तिधातु भएको यो एकमात्र विहार हो । यहाँ भारतको उत्तर प्रदेशबाट अस्थि धातु ल्याइएको थियो जुन त्यसबेलाका अंग्रेज भायसराज लर्ड कुर्जनले थाइ राजा चुललोङकोर्नलाई प्रदान गरिएको थियो । पूर्ण रुपले थाइ बास्तुकलामा आधारिक यो विहार अत्यन्त कलात्मक छ । थाइमूलका मलेसियन बौद्धहरुको धार्मिक केन्द्र हुनुका साथै यो विहारले अन्य बौद्धहरुलाई पनि आकर्षित गरेको छ ।

मलेसियाको बौद्ध धर्मले यहाँको विविधताले भरिएकोे सांस्कृतिक संग्रहालयलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट विशिष्ट बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । बुद्ध धर्मले शान्ति, करुणा र सजगतामा जोड दिने भएकोले यसले मलेशियन समाजलाई बहुधार्मिक र बहुसाँस्कृतिक बनाउन पनि योगदान दिएको छ ।

आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म
मलेसियाको संविधान अनुसार बहुसंख्यक जातीय समूह, मलेसियालाई कानुनी रूपमा मुस्लिम भनेर परिभाषित गरिएको छ । तिनीहरूले जनसंख्याको ६० प्रतिशत छन्, बाँकी धेरै जसो चिनियाँहरू, जो सामान्यतया बौद्ध वा इसाईहरू हुन्, र केही हदसम्म भारतीयहरू, जो सामान्यतया हिन्दू हुन् । त्यहाँ अन्य आदिवासी र आप्रवासीहरूको सानो संख्या पनि छ । पछिल्ला मध्ये सिंहली, थाई र यूरेशियन मूलका मलेशियनहरू छन् । मलेसियाका लगभग सबै बौद्धहरू सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छन्, किनभने तिनीहरू प्रायः व्यापारमा संलग्न छन् वा विभिन्न पेशामा कार्यरत छन् ।

आज मलेसिया मुस्लिम बाहुल्य भएको देश भएतापनि त्यहाँ बुद्ध धर्म ठूलो धर्म को रुपमा स्थापित र सम्मानित छ । यहाँको बौद्ध सम्ुदायमा चिनियाँ मुलका मलेसियनहरुको उल्लेख्य उपस्थिति छ । यहाँ धर्मलाई कोरा उपदेशको रुपमा मात्र सिमित नराखी शिक्षा र सामाजिक पहुँचमा जोड दिएर बुद्ध धर्मलाई मानवीय धर्मको रुपमा पुनरुत्थान गर्ने प्रयासहरू भइरहेका छन् । यहाँको बौद्ध समाजले यस देशमा बौद्ध परम्पराहरूको एक सुमधुर मिश्रण देखाउँछ, अनि यसको बहुसांस्कृतिक चरित्र पनि झल्काउँछ ।

Buddhism in Malaysia, an article published in Buddhist Monthly “Anandabhoomi” in April 2024 in Nepal.

Photos are taken various sources on the Internet.