विश्वका केही प्रमुख विशाल बुद्ध प्रतिमाहरु

राजेन मानन्धर

बुद्ध धर्ममा बुद्ध मूर्तिको कुरा गर्ने बितिक्कै केही हिन्दु मित्रहरु “बुद्धको मूर्ति पूजाको विरोध गर्नुभएको थियो तर संसारमा सबैभन्दा धेरै बुद्ध मूर्ति बने” भनेर कटाक्ष कस्न थाल्छन् । यसो भन्दा उनीहरु सबै बौद्धहरुलाई दोष देखाएँ वा हराएँ भनेर मख्ख पर्छन् । तर सत्य यो होइन ।

बुद्धको जीवनकालमै उहाँको प्रतिमूर्ति बनाउने गरेको प्रसंग बौद्ध साहित्यमा पाइन्छ । भगवान बुद्धले सामान्य मानिसहरुलाई मूर्ति पूजा गर वा नगर भन्नुभएको थिएन । आफुले आदर गर्ने व्यक्तिको मूर्ति बनाएर स्मरण गर्ने मानवीय स्वभाव हो । अनि बौद्धहरुले हिन्दुहरुले जस्तो मूर्तिलाई देउता सरह पूजा गरेर वरदान लिने पनि होइन । यो त बुद्धको गुण र शिक्षा सम्झनको लागि प्रतिक मात्र हो ।

अहिले संसारका लगभग १९सय वर्ष पुरानासम्म बुद्धका मूर्तिहरु पाइएका छन् । धेरै पहिलेदेखि बौद्धहरुले आफ्ना ठाउँका बुद्धका विशाल मूर्तिहरु बनाउन थालेका थिए । यति भनिरहँदा हामी अफगानस्तानको बामियानमा छैठौं शताब्दी बनेका विशाल बुद्ध मूर्तिहरु सम्झन्छौ । पहाडमा खोपेर बनाएका ५५ मिटर र ३८ मिटरका ती प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरुलाई त्यहाँका तालिबानीहरुले विष्फोट गरेर भत्काएका थिए । समय, श्रोत र प्रविधिको साथ लिएर अहिले पनि विश्वका विभिन्न देशहरुमा बुद्धका विशाल मूर्तिहरु बनाउने क्रम जारी छ । चीन जस्तो भौतिकवादलाई प्राथमिकता दिने देशले समेत करोडौं डलर खर्च गरेर विशाल बुद्ध मूर्तिहरु बनाउँदैछ । यहाँ विश्वका केही प्रमुख विशाल बुद्ध मूर्तिहरुको बारेमा संक्षिप्त जानकारी दिइन्छ ।

१. चम्रुस्लोक मन्दिर ध्यानी बुद्ध, मलेसिया
मलेसियाको उत्तर पूर्वी भागमा केलान्तनमा अवस्थित फ्रा बुद्ध भरमीधर्म चम्रुस्लोक मन्दिर अथवा वाट माचिम्मरन (Wat Machimmaran Sitting Buddha) यहाँको एक प्रमुख बौद्ध स्थल हो । यहाँ ३० मिटर ( लगभग १०० फिट) अग्लो ध्यान मुद्राको बुद्धको मूर्ति छ । यसलाई मलेसियाकै सबैभन्दा ठुलो ध्यान मुद्राको बुद्ध समेत भनिन्छ ।
Wat Machimmaran Sitting Buddha, Tumpat district of Kelantan, Malaysia

यसको निर्माणमा ४ लाख ५० हजार डलर खर्च भएको थियो । यसको ओँठमा सुनको लेपन गरिएको छ भनिन्छ । १० वर्ष लगाएर बनेको यो मूर्ति सन् २००० देखि सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको छ । यहाँ आगन्तुकहरुले धुप बाल्ने प्रार्थना गर्ने गर्छन् ।

यो क्षेत्र थाइल्याण्डको सीमाना नजिक भएकोले यहाँ थाइ बुद्ध धर्मको प्रभाव पर्नु स्वभाविक हो । यस बुद्ध मन्दिरलाई थाइ नरेश भूमिबोल अदुल्यादेजले सन् १९९३मा नाम दिनुभएको थियो, यसको नामको शाब्दिक अर्थ बुद्धधर्मको ज्योतिले विश्वलाई उज्यालो बनाउँछ भन्ने हो । तर पनि यो मूर्ति भने चीनियाँ अथवा महायानी शैलीमा बनेको छ ।

मुस्लिम बाहुल्य भएको क्षेत्रमा बनाएको यस मूर्तिलाई मलेसियाको मुस्लिम बौद्ध समन्वयको प्रतिकको रुपमा वर्णन गरिएको पनि पाइन्छ ।

२. इबिरासुको बुद्ध, ब्रजिल
भगवान बुद्धको धर्म अहिले नेपाल र भारत अनि दक्षिण पूर्वी एसियामा मात्र सिमित छैन । यो युरोप अमेरिका अफ्रिका सम्म फैलिसक्यो । यसमध्ये ब्राजिलमा यसको प्रचार प्रसार धेरै भइरहेको देखिन्छ । ब्राजिलको इबिरासु शहरमा विशाल बुद्धको मूर्ति बनेको छ जसलाई इबिरासुको विशाल बुद्ध (Grande Buda de Ibiraçu) भनिन्छ । यो त्यहाँको टोरी स्क्वायरमा रहेको मोरो दा भारगेम जेन विहरमा अवस्थित छ । यो बुद्धको मूर्ति ३५ मिटर (११५ फिट) अग्लो छ र यो पश्चिमी विश्वकै सबैभन्दा ठुलो बुद्धको मूर्ति हुनसक्छ ।
Buddha of Ibiraçu, Brazil

कमलको फूलमाथि बसेको, ध्यान मुद्रामा बसेको सेतो रंग लगाइएको, यस बुद्धको मूर्ति फलाम, स्टील तथा कंक्रिटले बनाइएको छ । यसको तौल ३५० टन रहेको छ । यसको निर्माण सम्पन्न २०२१मा भएको थियो । यस मूर्तिको साथमा यहाँ १५ ध्यान मुद्राका बुद्धहरुको मूर्ति, जुन २.५ मिटर अग्ला छन, ती पनि स्थापना गरिएका छन् ।

३. ध्यान बुद्ध, आन्ध्र प्रदेश, भारत
भारत आन्ध्र प्रदेशको प्राचिन बौद्ध नगरी अमरावतीमा विशाल बुद्ध मूर्तिको निर्माण गरिएको छ, जसलाई ध्यान बुद्ध (Dhyan Buddha)भन्ने नाम दिइएको छ । यो स्थानीय कृष्ण नदिको किनारमा ४.५ एकड जमिनमाथि बनाएको छ । यसलाई बौद्ध कलाको निम्ति प्रशिद्ध प्राचिन कलाको रुप अमरावती कलालाई आधार बनाएर निर्माण गरिएको भनिन्छ ।
Dhyan Buddha, Amaravathi of Andhra Pradesh, India

यो मूर्ति ३८ मिटर (१२५ फिट) अग्लो छ । यसको निर्माणमा राज्य सरकार, जिल्ला प्रशासन, दलाइ लामा इत्यादिले आर्थिक सहयोग गरेको थियो । यसको निर्माण सन् २००३मा शुरु भई २०१५मा सम्पन्न गरिएको थियो । यो पुरा क्षेत्र नै हरियाली बनाई मूर्तिको ठिक अगाडि विशाल थिम पार्कको रुपमा विकास गर्ने योजना छ । यस मूर्तिको मुनि तीन तहमा संग्रहालय खोलिएको छ, जसमा बुद्ध र अमरावती कलाको बारेमा विस्तृत जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

४. वेहेराहेनाको बुद्ध मूर्ति, श्री लंका
श्रीलंकाको दक्षिणी प्रान्त मतराको वेहेराहेना गाउँमा स्थित वेहेराहेना पूर्वरामा राजमाहा विहारयमा विशाल बुद्धमूर्तिको निर्माण गरिएको छ । यसलाई वेहेराहेनाको बुद्ध मूर्ति (Buddha of Weherahena Temple) भनिन्छ ।

२० औं शताब्दीको प्रारम्भिक भागमा एकजना भिक्षु परावाहेरा रेवथा थेरोलाई उनको शिक्षकले सजायको रूपमा वेहेराहेना क्षेत्रमा पठाएको थियो । उनले त्यहाँ आफ्नो लागि एउटा सानो घर बनाए र पछि आफ्नै मिहेनतले सबैको सहयोग लिएर विश्वको सबैभन्दा ठूलो बुद्धको मुर्ति बनाउने योजना बनाए ।

उनले श्रीलंका र भारतमा बौद्ध पुनरुत्थानमा काम गरेका नेता अनगरिका धर्मपालको समर्थनमा सन् १९३९मा यस मन्दिरको शिलान्यास भयो र सन् १९७६ मा सम्पन्न भयो । यो मूर्ति ३९ मिटर (१२८ फिट) अग्लो र समाधि वा ध्यान मुद्रामा छ । यस पछि जापानी दाताको आर्थिक सहयोगमा बुद्ध मुर्तिको आवरण बनाइएको थियो । मूर्तिलाई अडेस दिनको लागि यसको पछाडि भवन बनाइएको छ र यही यस मूर्तिको विशेषता बनेको छ ।

५. तथागत साल, सिक्किम, भारत
भारतको सिक्किम राज्यको दक्षिणी भागमा रहेको राभाङ्लामा निर्मित ठुलो बुद्ध पार्कमा भगवानबुुद्धको कलात्मक मूर्ति बनाइएको छ, जसलाई तथागत साल (Tathagata Tsal) भनिन्छ । यो स्थान नजिकैको राबोङ गुम्बाको धार्मिक महत्वको कारण चुनिएको थियो ।
Tathagata Tsal, Sikkim, India

सन् २००६देखि २०१३मा बनाएको यस मूर्ति ४० मिटर (१३० फिट) अग्लो छ । यो मूर्ति ६० टन तामालाई पाता बनाएर आकृतिमा ढालेर निर्माण गरिएको थियो । यसलाई भगवान बुद्धको २५५०औ बुद्ध जयन्तिको अवसरमा दलाइ लामाद्वारा प्रतिस्थापन गराइएको थियो । यसको निर्माणका सिक्किम सरकार तथा स्थानीय जनताको योगदान छ । यहाँ बनाइएको बौद्ध सभाहल, संग्रहालय तथा ध्यान केन्द्र यहाँका अन्य आकर्षण हुन् । यसलाई हाल हिमालयन बुद्धिस्ट सर्किटको एक बिन्दुको रुपमा विकास गरिएको छ ।

६. फोग्वाङ विशाल बुद्ध मूर्ति, टाइवान, चीन
टाइवानको दाशु जिल्लाको काओशिउङमा फोग्वाङ शान बुद्ध संग्रहालय बनाइएको छ । यो महायान बुद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण अध्ययन केन्द्र हो । यहाँ फोग्वाङ मन्दिर परिसरको सबैभन्दा अग्लो ठाउँमा एक विशाल बुद्धको मूर्ति (Fo Guang Big Buddha) स्थापना गरिएको छ । यो एशियाकै सबैभन्दा ठुलो ढलान गरिएको तामाको बुद्ध मूर्ति हो । लगभग १८ सय टनको यो मूर्तिको प्रतिस्थापन सन् २०११मा गरिएको थियो ।
Fo Guang Big Buddha, Taiwan, ROC

यस मूर्ति मात्रको उचाइ ४० मिटर (१३१ फिट) छ भने यसको आधारमा बनाइएको भवन इत्यादि गरेर जम्मा १०८ मिटर छ । यसो भन्नाले यसको उचाइ कुनै आधुनिक ३६ तल्लाको भवनको बराबर हुन्छ । यसको कल्पना टाइवानी गुरु शिन युनले गर्नुभएको थियो । यो मूर्ति हेरेर मानिसहरुमा म बुद्ध हुँ भन्ने भावना आओस् र सबैमा राम्रो सोच आओस्, राम्रो कुरा गरुन् अनि राम्रो उद्देश्य राखेर काम गरुन् भन्ने आशा गरिएको छ ।

७. होङग्वाङ शानको बुद्ध, चीन
चीनको उत्तर पश्चिममा रहको शिनजियाङ उरुम्की प्रान्तको राजधानी उरुमचीको उत्तरमा काजिवान नजिकै होङग्वाङ पहाड छ । यहाँ उभिरहेको बुद्धको विशाल मूर्ति निर्माण गरिएको छ । यहको मूर्तिलाई होङग्वाङ पहाड शाक्यमुनि बुद्ध (Hongguang Mountain Sakyamuni Buddha) भनिन्छ । यहाँको बुद्ध मन्दिर सन् २००२मा निर्माण शुरु गरी २००४मा सम्पन्न गरिएको थियो ।
The Grand Buddha of Hongguang Mountain in Xinjiang Urumqi, Chaina

यसको उचाइ ४०.८ मिटर (१३४ फिट) रहेको छ । यसमा ९८ टन तामाको प्रयोग भएको थियो । यस मूर्तिको पछाडि लगभग ३० हजार वर्ग मिटर जग्गा ओगटेर केही भवनहरु बनाइएका छन् । यो उत्तरपश्चिम चीनको सबैभन्दा ठुलो मन्दिर बनाउन आठ वर्ष लागेको थियो ।

८. फुकेत बिग बुद्ध, थाइल्याण्ड
थाइल्याण्डको पर्यटकीय नगरी फुकेतमा एक विशाल बुद्धको प्रतिमा छ । यसको आधिकारिक नाम फ्रा फुत्था मिंग मोंगकोल एकनाकिरी हो तर यसलाई बोलिचालीमा मोङ्गकोल बुद्ध वा फुकेत बिग बुद्ध (Phuket Big Buddha) पनि भन्ने गरिन्छ । यो चलोङ नजिकै नक्कर्ड हिलमा अवस्थित छ ।
Phuket Big Buddha, Thailand

भगवान बुद्धको भूमिस्पर्श वा मार–विजय मुद्रामा रहेको यस मूर्तिको निर्माण भएको धेरै भएको छैन । सन् २००४मा यसको निर्माण सुरु भयो । यो बनाउँदा यहाँ आउने तीथयात्रीहरुले यहाँ मार्बल किनेर त्यसमा आफ्नो नाम लेखेर राखेका थिए । अहिले यौ मूर्ति निर्माण सम्पन्नको चरणमा छ ।

यो ४५ मिटर (१४८ फिट) अग्लो र २५.४५ मिटर (८३.५ फिट) चौडा छ । यो कंक्रीटबाट बनेको छ त्यसमाथि बर्मीज सेतो संगमरमरले ढाकिएको छ । यो मूर्ति वाट कित्ती संकरम विहार (वाट काटा) को मुख्य बुद्ध हो र यो आओ चलोङ खाडी तर्फ फर्केर बसेको छ । यसको कमलको फूल आकारको आधारमा उभिएको बुद्धको मूर्ति छ । यस मूर्तिलाई सन् २००८ मा थाइल्याण्डका सर्वोच्च कुलपति सोमदेत फ्रा यानासाङ्गवोनले “फुकेतको बौद्ध सम्पदा“ घोषणा गरेका थिए ।

यस मूर्तिको निर्माणमा ३करोड भाट अथवा लगभग ९ लाख ५० हजार डलर खर्च भएको थियो । यो खर्च मुख्य रूपमा सर्बसाधारण जनताको चन्दाबाट प्राप्त भएको थियो । यो शाही वन विभाग को स्वीकृतिमा स्थानीय राष्ट्रिय संरक्षित वन मा कानुनी रूपमा निर्माण गरिएको छ ।

९. डोङलिन विशाल बुद्ध, चीन
चीनको जियाङशी प्रान्तको उत्तरमा जिउज्याङबाट २० किलोमिटर टाढा डोङलिन मन्दिर रहेको छ । सन् ३८६मा निर्मित यो एक ऐतिहासिक मन्दिर हो । यहाँ यस मन्दिर परिसरमा भएको डोङलिन विशाल बुद्ध (Buddha statue in Donglin Temple) को चर्चा गरिने छ ।
Buddha statue in Donglin Temple, Jiujiang, in the north of Jiangxi province, China

यो उभिरहेको अमिताभ बुद्धको मूर्ति हो र यसको वरिपरी जाज्वल्यमान आभाको निर्माण गरिएको छ । यहाँ निर्मित विशा बुद्ध ४८ मिटर (१५७ फिट) अग्लो छ । यसलाई संसारको सबैभन्दा अग्लो अमिताभको काँसको मूर्ति भनिन्छ । यो मन्दिर ताङ वंशको समयमा अर्थात् सन् ६१८–९०७मा बनाइएको थियो । यसको निर्माणमा १६ करोड २० लाख डलर खर्च भएको थियो । यस मूर्तिमा ४८ किलोग्राम सुनको मोलम्मा लगाइएको छ ।

यस मन्दिरको मौलिक डिजाइनमा यो मूर्ति पर्दैन तर पनि एक दशक लामो चन्दा संकलन अभियान पछि यस मूर्तिको निर्माण भयो । यहाँ चीनका साथै जापान भारत तथा नेपालका तीर्थयात्रीहरु समेत आउने गर्छन् ।

१०. कान्दे विहारय अलुथगामाको बुद्ध, श्रीलंका
श्रीलंकाको कालुतारा जिल्लामा कान्दे विहारय नामक विहार छ । अलुथगामा सहरको छेउमा रहेको पहाडको टुप्पोमा बनेकोले यसको नाम ‘कान्दे विहार’ (पहाडी मन्दिर) भएको हो । यस मन्दिरको स्थापना १७३४मा करापागला देवमित्ता थेरोले गरेका थिए । यो विहार यहाँ भएको एक बोधिवृक्षको कारणले पनि प्रशिद्ध छ ।

यस मन्दिर परिसरमा सन् २००२मा भूमिस्पर्श मुद्रामा विशाल बुद्ध मूर्तिको निर्माण शुरु भयो र सन् २००७मा सम्पन्न भयो । यो मूर्ति ४८.८ मिटर (१६० फीट) अग्लो छ । यसलाई (Kande Viharaya Aluthgama Buddha) भनिन्छ । कंक्रिटले बनाइएको यस मूर्ति कमलको फूलको आकृतिमाथि बनाइएको छ, यसमा मिहिन कारिगरी छ रंगीन तथा मनमोहक छ । र यसलाई विश्वका अग्ला बुद्ध मूर्तिहरू मध्ये एक मानिन्छ । यसको आधारमा बनाइएको विहारमा विभिन्न बौद्ध कलाकृतिहरु सजाइएका छन् ।
Kande Viharaya Aluthgama Buddha, Sri Lanka

हरियो पहाडको बिचमा निर्माण गरिएकोले यो मूर्तिले आगन्तुकहरुलाई शान्ति, शीतलता तथा करुणाको भाव पनि प्रदान गर्दछ ।

११. वाट बुराफा फिरामको बुद्ध
थाइल्याण्डको रोइ एट प्रान्तमा रहेको वाट बुराफाफिराम विहारमा विशाल बुद्ध अवस्थित छ जसलाई फ्रा बुद्ध रतन मोङखोन महामुनि वा लुआङफो याई (Phra Phuttha Rattanamongkhon Mahamuni or Luangpho Yai) भनिन्छ । आधार सहित उचाइ ६७ मिटर (२२२ फिट) भएको यो मुर्ति थाइल्याण्डकै चौथो सबैभन्दा ठुलो हो ।
Phra Phuttha Rattanamongkhon Mahamuni or Luangpho Yai, Thailand

यो कंक्रिट ढलान गरेर बनाइएको उभिरहेको बुद्धको मूर्ति हो, जसमा सुनौलो रंग लेपन गरिएको छ । यसको निर्माण वाट बुराफाफिराम विहारका प्रमुख फ्रा रत्चा प्रिचयन मुनीको निर्देशानुसार भएको थियो ।

७० लाख भाट खर्च गरी बनाइएो यो मूर्ति सन् १९७३मा निर्माण सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माताले बुद्धको सबैले देख्ने बुझ्ने आकार भन्दा पनि मानिसको श्रद्धालाई महत्व दिएको देखिन्छ । स्थानीय मानिसहरुमा यस बुद्ध प्रति अगाढ श्रद्धा भएको पाइन्छ ।

१२. लेशान विशाल बुद्ध, चीन
चीनको सिचुआन प्रान्तको लेशानमा फरक खालको बुद्धको विशाल मूर्ति (Leshan Giant Buddha) रहेको छ । यो संसारकै सबैभन्दा ठुलो र अग्लो ढुंगाको मूर्ति पनि हो ।

संसारका प्राचिन तथा विशाल बुद्ध मूर्तिहरुको श्रृंखलामा यो पहिलो हुन आउँछ । यो घना जंगलको छेउमा मिन नदी र दादु नदीको दोभान नजिकै किनारमा पहरा माथि कुँदेर बनाएको छ । दुई हात घुँडा माथि राखेर मेचमा बसिरहेको मुद्रामा यो मूर्ति छ ।
Leshan Giant Buddha, Sichuan Province in China

यसको कुल उचाइ ७१ मिटर (२३३ फिट) छ । यसको निर्माण सन् ७१३ देखि ८०३को बिचमा ताङ वंशको समयमा भएको थियो । यसको निर्माण हाइ ताङ नामक भिक्षुको नेतृत्वमा भएको थियो । पछि आर्थिक अभावले धेरै वर्ष रोकिएपछि उनका चेलाहरुले सम्पन्न गरेको थियो । कुनै आधुनिक औजार समेत नभएको समयमा सबै हातले यति ठुलो मूर्ति बनाउनु पनि आश्चर्यको विषय मानिन्छ । यस मूर्तिका भित्री भागमा रहेको ढलको व्यवस्था झनै आश्चर्यजनक छ ।

यस मूर्तिको दायाँबायाँ सिँढी बनाइएको छ, जहाँबाट टाउकोको छेउमा गएर अवलोकन गर्न सकिन्छ । यसलाई विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत गरिएको छ ।

१३. लिङ शानको विशाल बुद्ध, चीन
चीनको उत्तर पूर्वी प्रान्त जिआङशुमा वुशी शहर नजिक लिङ शान पहाडमा काँसको विशाल बुद्धको निर्माण भएको छ, जसलाई लिङ शानको विशाल बुद्ध (Grand Buddha at Ling Shan) भनिन्छ । यो यहाँको ताइहु तालको उत्तरी किनारमा अवस्थित छ । यो विश्वकै विशाल बुद्धहरु मध्ये एक हो । यसको आधार सहित नाप्दा यो ८८ मिटर (२८९ फिट) अग्लो छ ।
Grand Buddha at Ling Shan, near Wuxi, Jiangsu province in China

यसको निर्माणको थालनी सन् १९८७मा गरिएको थियो भने १९९६मा सम्पन्न भयो । यसमा ७०० टन भन्दा बढी काँसको प्रयोग भएको थियो । यस मूर्तिको भित्री भागमा ठुलो गुम्बा बनाइएको छ । यस उभिएको शाक्यमूनि बुद्धको मूर्ति बाहेक यस क्षेत्रमा सिद्धार्थ फोहरा, ब्रम्हा दरवार, पञ्चबुद्ध मण्डल, ठुलो हात, १०० जना बच्चाहरुसँग मैत्रिय बुद्ध आदिको पनि निर्माण गरिएको छ ।

यस मूर्तिले चीनमा बुद्ध धर्मको उपस्थिति र प्रभाव देखाउँछ र चीनले आफ्नो उन्नत साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा गर्दै आएको प्रतिवद्धता पनि झल्काउँछ ।

१४. महानवामिन विशाल बुद्ध, थाइल्याण्ड
थाइल्याण्डको आङ थोङ प्रान्तमा रहेको वाट मुआङ विहारमा विशाल बुद्धको मूर्ति (Phra Buddha Maha Nawamin Buddha) स्थापना गरिएको छ । यो थाइल्याण्डको सबैभन्दा अग्लो बुद्ध मूर्ति हो । त्यस्तै एसियाको दोश्रो तथा विश्वको नवौं अग्लो पनि हो । शैलीको हिसाबले यसलाई विश्वका केही विशिष्ट बुद्ध मूर्तिहरु मध्ये एक मानिएको छ ।
Phra Buddha Maha Nawamin Buddha in Ang Thong Province, Thailand

भूमिस्पर्श अथवा मारविजय मुद्रामा रहेको यो मूर्ति ९२ मिटर (३०० फिट) अग्लो तथा ६२ मिटर (२१० फिट) चौडा छ । निर्माण कंक्रिटबाट गरिएको यस मूर्तिमा सुनौला पालिस लगाइएको छ । यसको निर्माणमा १० करोड ४२ लाख भाट (लभगग ३८ करोड नेपाली रुपैँया) लागको थियो । यसको निर्माण सन् १९९०मा शुरु भइ २००८मा सम्पन्न भएको थियो ।

यसलाई वाट मुआङ विहारका प्रमुख फ्रा भिवुल अर्जखुनले बनाउन निर्देशन दिएको थियो । यो अहिले थाइल्याण्को एक प्रशिद्ध पर्यटकीय केन्द्रको रुपमा विकसित भएको छ र यहाँ देश विदेशबाट बौद्ध धर्मावलम्बीहरु दर्शन गर्न आउँछन् ।

१५. लेक्युन सेक्या बुद्ध, म्यानमार
म्यानमारको एक प्रमुख बुद्ध मूर्तिको रुपमा अहिले खाताकान तुआङ गाउँ नजिकै जंगलको बिचमा बोधि तातोङ लेक्युन सेक्या बुद्ध(Laykyun Sekkya Buddha)को विशाल प्रतिमा विश्वविख्यात छ । यसको आधार सहित यो ११६ मिटर (३८१ फिट) अग्लो छ । यसको आधार १२९ मिटर अग्लो छ । यो स्टील तथा कंक्रिट ढलान गरेर बनाइएको छ र भित्र प्लास्टर गरिएको छ । यसको निर्माण सन् १९९६मा शुरु भएर २००८मा सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माण नारद भन्तेको संयोजनमा भएको थियो ।
Laykyun Sekkya Buddha, Khatakan Taung, near Monywa, Myanmar

यहाँ बुद्धलाई सिधा उभिएर दुबैहातले पहेँलो चीवर समातेको मुद्रामा चित्रण गरिएको छ । यसको अघिल्तिर पनि एक विशाल महारिनिर्वाण बुद्धमूर्ति रहेको छ, जुन १०१ मिटर लामो छ । यसभन्दा अगाडि कलात्मक अङ सक्या पागोडा छ । यहाँ नजिकै सय बुद्ध भएको उद्यान छ भने अर्को विशाल ध्यानमुद्रामा बसको बुद्धको मूर्ति निर्माण हुने क्रममा छ ।

यसको भित्र मानिस जान मिल्ने ३१ तल्ला भएको भवनको रुपमा बनाएको छ, जुन बुद्ध धर्ममा मानिने ३१भूवनको प्रतिनिधि हुनसक्छ । यहाँ भित्र थुप्रै बुद्ध मूर्तिहरु छन् र बुद्धजीवनी झल्काउने चित्रहरु बनाइएका छन् । भित्रीभागको निर्माण काम भने हुँदैछ ।

१६. उशिकु दाइबुत्सु, जापान
जापानको इबाराकी प्रान्तको उशिकुमा विशाल बुद्ध मूर्ति निर्माण भएको छ जसलाई उशिकु दाइबुत्सु (Ushiku Daibutsu Buddha) वा उशिकुको ठुलो बुद्ध भनिन्छ । यो मूर्ति सुन्दर हरियाली पार्कको बिचमा बनाइएको छ । यो मूर्ति १२० मिटर (३९४ फिट) अग्लो छ, जसमा १० मिटर अग्लो कमलको फूल आकारको आधार पनि संलग्न छ । यो भनेको अमेरिकामा रहेको सवतन्त्रताको मूर्ति भन्दा तीन गुणा ठुलो हो ।
Ushiku Daibutsu, Ushiku, Ibaraki Prefecture, Japan

करिब १० वर्ष लगाएर यसको निर्माण सन् १९९३मा सम्पन्न भएको थियो । सन् २००८सम्म यो विश्वकै सबैभन्दा अग्लो मूर्तिको रुपमा कहलिएको थियो । यसै नाममा यसले गिनिज वल्र्ड रिकर्डमा नाम समेत लेखाएको थियो । अब यो विश्वको पाँचौं अग्लो मूर्ति हो । यसको निर्माण गर्दा पहिला स्टीलको फ्रेम बनाइ त्यसको हाँगा जस्तो फैलाएर त्यसमाथि काँसको संरचना जोडिएको थियो । यो फ्रेम बनाउन ३ हजार टनको स्टील लागेको थियो । त्यसमाथि एक हजार टनको काँसका टुक्राहरु जडान गरिएको थियो ।

यसभित्र लिफ्ट राखिएको छ जसबाट ८५ मिटरको उचाइमा रहेको अवलोकन कक्षसम्म जान सकिन्छ । यहाँ यस मूर्तिको संरचनाका विभिन्न तहहरु तथा निर्माण प्रविधिको बारेमा विस्तृत जानकारी राखिएको छ । यहाँ ससाना ३४सय बुद्ध मूर्तिहरु पनि राखिएका छन् ।

दायाँहात बरद र बाँया हात अभय मुद्रामा रहेको यस उभिएको बुद्धलाई महायानी परम्परा अनुसार अमिताभ बुद्ध भनिन्छ ।

१७. स्प्रिङ टेम्पल बुद्ध, चीन
चीनको हेनान प्रान्तको लुशान जिल्लामा स्प्रिङ टेम्पल बुद्ध (Spring Temple Buddha) को विशाल प्रतिमा अवस्थित छ । यो हालसम्म संसारको सबैभन्दा ठुलो बुद्ध मूर्ति हो ।

२५मिटर अग्लो कमलको फूलमाथि बनाइएको १२८ मिटर (४२०फिट) अग्लो उभिरहेको बुद्धको मूर्ति विश्वकै दोश्रो सबैभन्दा ठुलो मूर्ति हो । यसमा भएका अन्य आधारहरु सहित यसको कुल उचाइ २०८ मिटर पुगेको छ । यसको निर्माणमा २२सय टन तामा, १५सय टन स्टील र १०८ टन सुन लागेको थियो ।
Spring Temple Buddha, Lushan County, Henan, China

यसको निर्माण सन् १९९७मा शुरु भएर सन् २००८मा सम्पन्न भएको थियो । यसको निर्माणको लागि ५ करोड ५० लाख डलरको बजेट अनुमानित गरिएको थियो । यो महायान परम्परा अनुसारको वैरोचन बुद्ध मूर्ति हो । यसको छातीमा स्वस्तिक चिन्ह अंकित छ जुन, चीन कोरिया तथा जापानका महायानी बुद्धहरुमा देखिन्छ ।

यसको नाम नजिकैको तिआनरुइ तातोपानीको मुलबाट लिइएको हो । यसलाई अफगानस्तानमा त्यहाँका तालिबानहरुले सन् २००१मा नाश गरेको ऐतिहासिक बामियान बुद्धको सम्झनामा बनाएको भनिन्छ ।

नेपालको प्रसंग
भगवान बुद्धको जन्म भएको देश अनि कलाकारिताका लागि विश्व प्रशिद्ध देश नेपालमा जति बुद्ध मूर्ति बनेपनि अधिकांश साना मात्र बन्छन् । अलेसम्म यहाँ बुद्धको कुनै उल्लेखनीय विशाल बुद्धको मूर्ति बन्न सकेको छैन । हालसम्म नेपालमा काठमाडौं स्वयम्भु डाँडाको २० मिटर अग्लो अमिताभ बुद्धको मूर्ति नै सबैभन्दा अग्लो बुद्धमूर्ति होला ।

करिब छ वर्ष अगाडि नै पूर्वी नेपालको झापामा १६५ मिटर अग्लो बुद्धको मूर्ति बनाउने योजनाको बारेमा समाचार पढ्न पाइएको थियो । हाल यसको बारेमा प्रगतिका कुरा सुनिँदैन । अनि हालै कपिलवस्तु नगरपालिकामा २४५ मिटर अग्लो बुद्ध मूर्ति निर्माण हुने भन्ने पनि पढियो ।

नेपालमा राज्यले नै कतै बुद्धको मूर्ति स्थापना गर्ने सोच वा योजना बनाएको देखिँदैन । नेपालमा राज्यले नै सेना पठाएर बन्दै गरेको शान्ति स्तुपा भत्काउन लगाएको इतिहास छ । उता सरकारी वा जनस्तरबाट बनेका मूर्ति तोडफोड भएका घटनाहरु दोहरिरहेका छन् । बुद्ध धर्मको लागि खासै बजेट नछु्ट्याइने देशमा यस्ता महत्वाकांक्षी परियोजनाहरु विदेशी सहयोगबाट मात्रै नेपालमा बन्ने हामी सबैलाई थाहा छ । अझ विदेशी पैसाले बनाउन लागेका योजनाहरु समेत शंकास्पद हुने कुरा रामग्रामको लीजले देखाइसक्यो ।

विदेशका बौद्धहरु नेपालमा बुद्ध धर्मको विकास होस् भन्ने चाहन्छन् । त्यही भएर उनीहरु पैसा संकलन गरेर नेपालमा पठाउँछन् । अब विदेशीले पठाउने रगत पसिनाको पैसाको सदुपयोग गरी, कतै भ्रष्टाचार नगरी र पारदर्शी ढंगले खर्च गरी नेपालमा पनि यस्ता विश्वलाई आकर्षण गर्ने विशाल बुद्ध मूर्ति चाँडै बनेको हेर्न पाइयोस् । शुभकामना ।

“Some Major Buddhist Statues of the World”, Published in “Anandabhoomi” Buddhist magazine in May 2024

Photos are taken from various sources from the Internet.

https://bit.ly/3UZZOT2

Some thoughts on the Buddhist population of Nepal

 

Razen Manandhar

We all like to say that Buddha was born in Nepal. Some make world records, some make TV shows, some make films and some wear T-shirts. But if you ask what percentage of people of Nepal have adopted Buddhism, then we Nepalese should feel ashamed. This is the reality here.

The latest data from the 2021 census shows that 8.21 per cent of Nepal’s total population are Buddhists. This is what the government figures of the country show this, leaving aside the details. In other countries, Cambodia is 97.1 per cent Buddhist, Thailand 93.4 per cent, Myanmar 87.9 per cent, Bhutan 84.3 per cent, Sri Lanka 70.2 per cent and Laos 64.7 per cent. What’s more, even in China, where Buddhism was smashed in the name of the Cultural Revolution, 18.2 per cent of the people are still following Buddhism.

This is a question that has been revolving in my mind since I was young — why is the population of Buddhists in Nepal so small? Why is it so embarrassing for the Nepalese people to embrace Buddhism? Here, an attempt is made to find or dig the general answers to these questions.

Nature of Buddhism

Before wondering why the population of Buddhists is low, we need to understand that Buddhism is a “dhamma” (religion in Buddhist common translation) that is quite different from other religions practised in the region and even around the world. Why there is so much difference is that Buddhism does not accept existence in any divine power. There is no element in Buddhism that when we call with folded hands, someone will descend from heaven or is sitting somewhere and solve our problems or fulfil our wishes. Naturally, when people can’t achieve anything with their strength or knowledge, they want to get their work done by some invisible power. Knowing that this is not encouraged in Buddhism, it is natural for people not to have any attachment or faith in it.

2500 years ago, the Buddha realized that the old beliefs of divine power were not worthy for humans and discovered a new path for us. It teaches us to believe not in any power but in our habits and actions or Karma. Therefore it is not stress-free to follow this path and that is why many people do not want to accept Buddhism.

The Buddhist way of thinking

It is not easy to practice Buddhism or to make oneself happy by living the life taught by the Buddha. Moreover, some Buddhists, and especially the gurus or guides, make statements publicly that Buddhism is beyond the comprehension of common people, secret, unexplainable or it is only for those who bring those qualities or something like that from their past life. To some extent, this is true, because as I said above, it is difficult. But it certainly closes the door for the newcomers to a great extent. Those who say so may be lacking the skill to present the truth correctly, or some religious gurus often have, are close-hearted want to keep some secret of teachers or are just arrogant that they only know everything about Buddhism.

Instability of some Buddhist gurus

Despondently we have to admit that while talking about Nepal, only a very small percentage of those who call themselves Buddhists are Buddhists in the real sense.

When Buddhists adopt things that are not exactly compatible with the Buddha’s teachings, even if they know what their scriptures say, they cannot abandon the rituals and customs that are opposite of Buddhist philosophy. As a result, their spiritual life is like travelling on two boats. What destination will they make? This is something that everyone understands. We know that Buddhists must be careful while propagating Buddhism.

Attachment with orthodox

It is said that old habits die hard. It is the same here also. The religion that has bound the people of this region for thousands of years cannot be broken easily. People accept whatever religion, belief or tradition they see around them while sleeping and waking up. In such a situation, it is natural that the propaganda that was done in the name of Sanatan Dharma these days, which was adopted and protected by the political systems here, would get an opportunity to flourish. Therefore, non-Buddhism spread here and Buddhism declined.

Role of the Hindus

A Western friend said one day — that even if Buddhism spreads all over the world, there is less possibility of it spreading well in India and Nepal because here Buddhism has to fight day and night with Hindus. It is obvious, due to various reasons Buddhists are in the minority here. Hindus are in the majority and have links with the state power. Many of the learned Hindus spend a lot of time in propagating against Buddhists and by doing so, they save their existence.

Some would say that Buddha was the first Hindu, that Buddhism and Hinduism are essentially the same, or that Buddhism is a branch of Hinduism etc. They do not think that they can preserve Hinduism without arguing with Buddhists. They are satisfied and happy just continuing to practice Hinduism without any interruption. And even when the Buddhists talk about their existence, they pop up to argue that Buddhism and Hinduism are one. Further, they do not hesitate to allege the Buddhists that they have come to create religious unrest in the country.

Such reactions continue to occur in the political, economic and social spheres. In such a situation, as stated above, due to their nature, Buddhists are less likely to have disputes with Hindus, and Buddhism cannot have considerable influence in society.

Religious Conversion

In today’s modern era, people do not like to become slaves of religion. In the Western world, religion is either overlooked or at least taken as a matter of personal choice. This is what is called religious freedom. Nepal was declared a secular federal, democratic, republic on 28 May 2008. Along with Hinduism, there are Budhism, Christianity and Islam as major religions here in Nepal. But even today, a strong factor, including top leaders are demanding for “Hindu state”. The Hindus praise the adoption of Hinduism from other religions, while they consider religious conversion into other religions as a crime. Therefore, it is not easy for those who left or were obliged to leave Buddhism in the past and became Hindus to return as Buddhists.

That being said, the situation is such that some people from the Buddhist community have left their religion and joined Christianity, perhaps, expecting some material benefits. On the other hand, there is now a campaign going on among some so-called lower-caste Hindus who refuse to tolerate untouchability and discrimination and have also joined Buddhism too. However, since the number of people entering Buddhism is negligible compared to those leaving Buddhism, it is unlikely that the Buddhist population will increase due to this change.

Education system

A cursory glance at the textbooks of Nepalese students reveals that Nepal’s education system does not recognize Buddhism as a separate religion. With exceptions, most textbooks refer to Hinduism as the only religion, Hindu temples as Hindu Mandir, Hindu deities as Hindu Deuta, and festivals as this or that Hindu festival. Somehow, apart from telling the fact that Buddha was born in Lumbini, Nepal and was considered a national icon, neither his principles nor philosophy are taught nor it is told that Buddhism is now spread throughout the world. Yes, it is often shown that Buddhist religious sites can attract tourists and derive economic benefits from them. And how will the common Nepalese people know that there is Buddhism in Nepal?

The Pariyatti teaching, which is designed for all, has not received full formal recognition and because of its structure, it presently cannot go out of Buddhist society except occasionally. This also is hindering Buddhism from increasing its number in the country.

In addition, this is the reality that even though we have a Buddhist university, from which Buddhists have great hopes, has not been able to make an impact in the country and produce a great number of Buddhists as such. However, since it is not an educational institution for producing Buddhists, it seems irrelevant to have such a hope.

State policy

It is well known that the state system has the biggest role in the growth and decline of any religion. After the mahaparinirvana (demise) of the Buddha in India, the most extensive expansion of religion took place during the reign of Emperor Ashoka and along with his death, this expansion came to an end in a way. The practice of expanding religion takes place if the king likes it, and it is just destroyed along with valuable heritage if the king just does not like it — this has been going on in India. The result was that the Buddhists, who built amazing world heritage sites like Ajanta and Ellora, had to struggle for their existence after the eighth century.

The history of Buddhism in Nepal is different from that of India for some reasons. Except for the Kathmandu Valley, some Himalayan districts and some parts of the Far West, the largest part of Nepal has never received the patronage of Buddha Dharma from the monarchs of the respective principalities in history.

King Suddhodhana of Kapilvastu had great respect for the Buddha and invited to preach. But other texts also reveal that the Shakya dynasty weakened and the development of Buddhism also did not gain any momentum soon. Apart from one or two places, there are no Buddhist monuments there and at present, there is no community of tribal Buddhists around the Lumbini area. Otherwise, why would Buddhism, which has successfully made an impact in the whole world not be able to show its significant presence in and around the Lumbini region itself?

So far as the Kathmandu Valley is concerned, when we look at the history, right from the time of the Licchhivi dynasty, we find that a couple of inscriptions have mentioned the name of Buddhism or that some Buddhist monuments received state patronage. ; at that time, it was rare to find an environment in which the state system provided such guardianship to Buddhism and Buddhists. On the contrary, we come to know that a king forced Buddhist monks to start a family life and the Buddhist society was restructured from the Hindu formula of caste division.

It is a positive aspect that the Buddhists in India have taken refuge here in the Kathmandu Valley to escape the insurgency of the Hindus and the attacks of the Muslims, but since this period, Buddhism in Kathmandu has adapted itself to the colour of Hinduism and has developed its own Identity has been made with Vedic or Tantrik. But a very genuine question has arisen — is this expansion or divergence? Overall, the fact is not hidden from anyone that Jayasthathimala’s social division made Buddhism very close to or rather a part of Hinduism.

Throughout the Malla period and the Shah period, except in a few places under the influence of the state system, Buddhism did not get a chance to expand. Buddhism developed during this period was only the result of charity, hard work, simplicity and devotion of the local Buddhist community.

Furthermore, And, in 1926 and 1944, Buddhist monks were banished from Kathmandu, just because they were found propagating the Buddha’s teaching! This is the history of Nepal’s Buddhism. The stigma of this shameful episode of Nepal’s history continues to expose the hatred and vindictiveness of Nepal’s polity towards Buddhism. The world keeps asking whether Nepal is the country where Buddha was born or where the Buddhist monks were banished.

The present situation is as clear as the day before our eyes. That giant Shanti Stupa was demolished by the state when it was still being constructed during the Panchayat period. The police took away the Buddha statue to be installed in Surkhet. Some Buddha statues kept on the middle of the road at Tilottama, near Lumbini, were demolished overnight. The famous Buddha Park at Swayabhu was planned to be shrunk in the name of road expansion. The unique 1000-Buddha Chaitya there was planned to be demolished. People have to rage a demonstration to save their monuments. Apart from this, the Buddhist monks of Himalayan tradition have to face the charge of being Tibetan constantly by the Hindu authority here. These are just some examples of how the government of Nepal looks at Buddhism at present.

According to Buddhist organizations, the government do not manage the budget for the construction, conservation or reconstruction of Buddha statues, temples or monasteries. Many of the monasteries, which fell during the 2015 earthquake, are still waiting for conservation due to a lack of budget. Most of the construction works of Buddhist heritage is being conducted out of support from foreign Buddhist organizations or local donors. As we see, the government can spend lots of money on the decoration and construction of Hindu temples. The demand for a “Hindu State” is taking a height these days. This is the reality right now here.

A massive demonstration was organized to pressure the government to declare Nepal as a secular state in the Constitution made after the political changes of 1990. However, those who wrote the Constitution did not like to see all the religions of the country equal in front of the state. Even after the declaration of Nepal as a republic state, the new constitution did state that Nepal is a secular state but it did not oblige the governments to address all regions of the country equally. In such a situation, how can all religions flourish equally in Nepal? How can all Nepalese adopt the religion that suits them by using their intelligence and discretion?

Conclusion

The purpose of this article is only to give a cursory analysis of the religious politics of Nepal and the situation of Buddhists. It is not requested here to show a larger number of Buddhists in the population by forcibly confiscating someone or converting them into Buddhists.

Although it is a matter of freedom of an individual to adopt whichever religion he or she prefers, the number of people following a particular religion indeed reflects the image of that country in the world. The current reality is that only 8 in a hundred people in Nepal follow Buddhism. If the remaining 92 people do not like Buddhism but only shout that Buddha was born in Nepal and create drama in the international media, this only exposes their double character.

To sum up, we can say that the relatively lower population of Buddhists in Nepal can be attributed to historical, cultural, and demographic reasons. Buddhism, although originally having deep roots in Nepal, has faced challenges in terms of numbers compared to Hinduism. We all know that Nepal has a majority of Hindu population and has quite a strong influence in the political arena. You can hardly find any Buddhist reaching a top political position in Nepal.

Additionally, the geographical distribution of Buddhist populations in Nepal is not uniform, with certain regions having higher concentrations of Buddhist communities and other regions with no trace of Buddhists at all. Factors such as historical events, social structures, and migration patterns have also influenced the population distribution of Buddhists in Nepal. In this situation instead of saying that Buddha was born in Nepal, concentration should be given to propagate the Buddha’s teaching, develop Buddhist communities and to increase the number of Buddhists in the national policy.

(Translated and updated from an article by the author, published in Anandhabhoomi, Buddhist monthly in January 2021)

https://bit.ly/3V9Ln04

मलेसियामा बुद्ध धर्मको अवस्था

 

राजेन मानन्धर

मलेसिया दक्षिणपूर्वी एसियाको एउटा संघीय संवैधानिक राजतन्त्र भएको देश हो । यसले १३वटा राज्यहरू र तीन संघीय क्षेत्रहरू समावेश गरेको छ । यो देश दक्षिण चीन सागरको दुइतिर दुई क्षेत्रहरूमा विभाजित छ — एकातिर प्रायद्वीप मलेसिया र अर्कोतिर बोर्नियो टापुमा रहेको पूर्वी मलेसिया । प्रायद्वीप मलेसिया भूमि र समुद्रबाट थाइल्याण्डसँग अनि सिंगापुर, भियतनाम र इन्डोनेसियासँग समुद्रबाट जोडिएको छ । त्यस्तै पूर्वी मलेसिया भूमिबाट ब्रुनाई र इन्डोनेसिया सँग अनि फिलिपिन्स र भियतनामसँग समुद्रबाट जोडिएको छ । यसको राष्ट्रिय राजधानी तथा देशको सबैभन्दा ठूलो शहर क्वालालम्पुर हो । यहाँ तीन करोड ३० लाख जनसंख्या छ । यहाँ यो पनि स्मरणीय छ कि अहिले मलेसिया भनेको सात लाख भन्दा बढी नेपालीहरुको कर्मस्थल हो ।

दशौ शताब्दीसम्म मलायहरु नै यस प्रायद्वीपका प्रभावशाली जनसमुदाय बने । यहाँका पहिलेका राज्यहरु बढी जसो भारतीय धर्महरु र संस्कृतिबाट प्रभावित थिए । भारतको पल्लव वंशको प्रभाव यहाँ धेरैजसो ४औं तथा ५औं शताब्दीमा रह्यो । यहाँ आदिबासीहरुको मौलिक धर्म बाहेक बुद्ध धर्म र हिन्दु धर्म सँगसँगै जस्तै विकास भयो । यो क्रम ७औ शताब्दीमा बढेर १३औ शाब्दीसम्म चलिरह्यो । यो समय भनेको यहाँ श्रीविजय वंशको शासन हुँदाको समय थियो ।

१५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यहाँ इस्लाम धर्मको प्रचार भएको यसै समयदेखि हो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । १६औं शताब्दी भनेको युरोपका शक्तिसम्पन्न देशले एशियाका विभिन्न देशहरुलाई उपनिवेश बनाएर राख्ने युग थियो । सन् १५११मा पोर्चुगिजहरुले मलेसियालाई उपनिवेश बनाए । सन् १६४१मा यो डचहरुको उपनिवेश बन्यो र अन्तमा सन् १८२४मा फेरि यो ब्रिटिशहरुको हातमा गयो । दोश्रो विश्वयुद्ध भयो अनि यहाँ पनि स्वतन्त्रताको लहर चल्यो । सन् १९६३मा मलेसिया फेडरेशनको स्थापना भयो । फेरि सन् १९६९मा जातीय द्वन्द्व भोग्नु पर्यो अनि नागरिकहरुको एकताको लागि नयाँ धारणा ल्याउनु पर्यो । सन् १९७१मा नयाँ आर्थिक नीति ल्याइयो । त्यसपछि ८०को दशकदेखि प्रधानमन्त्री महाथिर मुहम्मदको नेतृत्वमा विश्वलाई नै चकित पार्ने खालको आर्थिक वृद्धि भइरहेको छ ।

मलेशियामा बुद्ध धर्म इस्लाम पछिको दोस्रो ठूलो धर्म हो । मलेशियाको जनसंख्याको १८.७ प्रतिशत जनता बौद्ध छन् । त्यसमा पनि बुद्ध धर्मका गुणहरु मिसिएका चिनियाँ धर्मका अनुयायीहरूलाई समेत जोड्यो भने यो संख्या २१.६ प्रतिशत हुन्छ । मलेसियामा बुद्ध धर्म मुख्यतया चिनियाँ मूलका मलेसियनहरु अभ्यास गर्छन्, तर त्योसँगै थाइ, श्रीलंका र बर्मीमूलका मलेसियनहरू पनि छन् ।

१. मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहास
मलेसिया बुद्धको जीवनसँग गाँसिएको भारतवर्ष भन्दा निकै टाढा छ तर पनि यहाँ धेरै अगाडि नै बुद्ध धर्मले प्रवेश पाइसकेको मानिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको विकासलाई यसरी हेर्न सकिन्छ । यहाँ बुद्ध धर्मको लामो र समृद्ध इतिहास छ, जुन ईसापूर्व २०० तिर शुरु भएको भनिन्छ । पछि मलेसियाको भारतसँगको ब्यापार फस्टायो । यसबेला भारतबाट सामान मात्र होइन, त्यससँगै बुद्ध धर्मजस्ता भारतीय धार्मिक अवधारणाहरू पनि ल्यायो ।

प्रारम्भिक आगमनको युग ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको इतिहासमा इसापूर्व दोश्रो शताब्दी देखि १४औं शताब्दीको समयलाई प्रारम्भिक आगमनको युग भन्न सकिन्छ । केही प्रमाणले इसापूर्व दोस्रो शताब्दीको आसपास बुजाङ उपत्यका (केदाह) मा हिन्दू–बौद्ध राज्य बनेको देखाउँछ ।
जब भारतीय व्यापारीहरू र पुजारीहरूले समुद्री मार्गहरू यात्रा गरे, उनीहरू आफुसँग आफ्नो देशबाट धर्म र कलाको अवधारणाहरू ल्याए । यसैबेलादेखि यस क्षेत्रका मानिसहरूले बुद्ध धर्मसँग परिचित हुन पाए ।

यहाँ बुद्ध धर्मको प्रवेशकालदेखि नै थेरवाद तथा महायान बुद्ध धर्म थियो भन्ने अनुमान गरिएको छ । बौद्ध ब्यपारीहरुको पहुँच त्यसबेलाका दरवारीयाहरुसँग हुने भएकोले उनीहरुले दरवारमा प्रभाव जमाए र फलस्वरुप बुद्धधर्मले यहाँको शासकहरुको संरक्षकत्व प्राप्त गर्न सफल भयव् । त्यसै आधारमा त्यबेलाको राजनीतिक प्रभाव भएको तप्काले बुद्ध धर्मसँगै आएको दर्शन र जीवन पद्धतिलाई उच्च मूल्यांकन गरे । त्यसपछि यस धर्मको राजनीतिक र सांस्कृतिक महत्व बढेर गयो ।

पेनाङ शहरमा भेटिएको ५औं शताब्दीको एक शिलालेखले मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रमाणित इतिहासको ढोका खोल्दछ । महानाविक बुद्धगुप्तको यस अभिलेखमा एउटा बौद्ध स्तुपको चित्रण गरिएको छ । यसका लेखक भारतीय थिए । यसले कसरी बुद्ध धर्मको माध्यमबाट भारत तथा मलेसियाको सम्बन्ध बनेको छ भनेर देखायो ।

मलेसियाको केदाहस्थित बुजाङ उपत्यकामा दुइटा बौद्ध मूर्तिहरु भेटिएका छन् । पहिलो ५औं देखि ९औं शताब्दीको उभिरहेको बुद्ध को मूर्ति तथा दोश्रो ८औं शताब्दीको आठ हात भएको बोधिसत्व अवलोकितेश्वरको मूर्ति । यी मूर्तिहरुले त्यसबेला यहाँ बुद्ध धर्मको विकास उच्च तहमा भएको थियो भन्ने प्रमाणित गर्दछ ।

त्यस्तै मलेशियामा हालै १२ सय वर्ष पुरानो अर्थात् लगभग ९औं शताब्दीको स्तुप भेटिएको समाचारले हलचल मचाएको छ । अलजजिराका अनुसार त्यहाँको बुजाङ उपत्यकामा बुकित चोसर स्तुप भेटिएको थियो । यो स्थान क्वालालम्पुरबाट ३७० किलोमिटर उत्तरमा पर्छ । बुजाङ उपत्यका मलेसियाकै एक प्रमुख पुरातात्विक क्षेत्र हो । करिब २२४ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको यस क्षेत्र कुनै बेला बौद्ध राजनीतिक क्षेत्र थियो भन्ने मान्यता छ । यहाँका केही अवशेष २५सय वर्षसम्म पुराना हुनसक्ने अनु्मान गरिएको छ । अहिले यहाँ पत्ता लगाइएका अवशेषहरु मध्ये १० प्रतिशत स्थलको मात्र उत्खनन् भएको छ ।

यद्यपि ११ औं शताब्दीको प्रारम्भमा तमिलनाडुका चोल वंशका राजाले उनीहरूमाथि आक्रमण गरेपछि भने मलायहरुको भारतीयहरुप्रतिको सम्मान समाप्त भयो । उनीहरुमध्ये केदाह राज्यले भारतीय धर्मको निन्दा पनि ग¥यो । केदाहका राजा फ्रा ओङ महावाङ्साले त इस्लाममा धर्म परिवर्तन समेत गरे । यही सिलसिला जारी भएर १५ औं शताब्दीसम्म आइपुग्दा बहुसंख्यक मलायले इस्लाममा परिवर्तन गरे । र यहाँको बुद्ध धर्म क्रमशः विलय हुँदै गयो ।

श्री विजय साम्राज्य — त्यसमध्ये सुमात्रामा शक्तिशाली श्री विजय साम्राज्य थियो जुन ७ औं देखि १३औं शताब्दी ईस्वी सत्तामा रह्यो । यसबेला त्यो बौद्ध शिक्षाको केन्द्र थियो । यसबेला श्री विजय साम्राज्य व्यापारका साथै बौद्ध शिक्षाको पनि केन्द्र बन्यो । यसका साथै यसे दक्षिणपूर्वी एशियामै बुद्ध धर्म फैलाउने काममा ठुलो योगदान पनि दियो । यसै वंशले इन्डोनेसियामा बोरोबुदुर माहाचैत्य बनाएको मानिन्छ ।
मलक्का सुल्तन — १५औं शताब्दीमा मलेसियामा इस्लाम फैलिन थाल्यो र मलक्का सुल्तनतको उदय भयो । यसबेला मलक्का इस्लामको शिक्षण र प्रचार प्रसारको केन्द्र नै बन्यो । यसले गर्दा यहाँ मलाय भाषा, कला र साहित्य विकास भयो । त्यसबेलाको कानुन तीन पक्षबाट निर्धारित थियो — हिन्दु÷बौद्ध, इस्लाम तथा आदिबासीहरुको अदतबाट । आश्यर्चको कुरा थियो कि यस्तो समयमा पनि त्यहाँका चीनियाँ तथा भारतीय समुदायहरुमा निर्वाध रुपमा बुद्ध धर्मको अभ्यास भइरहेको अवस्था थियो ।

उपनिवेश काल ः १६औं शताब्दीदेखि मलेसिया विभिन्न देशहरुको उपनिवेश रह्यो । त्यसबेला ती देशले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो देशको धर्म यहाँ लादे वा लाद्न खोजे । यो स्वभाविक पनि थियो । यस बेलामा यहाँका बौद्ध समुदायले स्वतन्त्र भएर आफ्नो धर्म अभ्यास गर्न केही कठिनाइ सामना गरे । यहाँ शासन गर्न आएका पोर्चुगिजहरु, डचहरु त्था ब्रिटिशहरुले इशाई धर्मको प्रचार गर्न खोजेकोले बुद्ध धर्मले चुनौतिहरु सामना गर्नुपर्यो । तर पनि विशेष गरी चीनियाँ समुदाय संख्यात्मक रुपमा धेरै भएको र आफ्नो धर्म तथा संस्कृतिप्रति प्रतिवद्ध भएकोले विदेशीहरुको थिचोमिचोको बाबजुद पनि आफ्नो धर्म संरक्षण गरेर राखे ।

उपनिवेशले मलेसियाको बुद्ध धर्मलाई विभिन्न किसिमले प्रभाव पारे । उपनिवेश बनाउने सम्राज्यहरुले मलेसियामा पाइला टेक्नु अगाडि यहाँ बुद्ध धर्मको यथेष्ट विकास भइसकेको थियो । यति मात्र होइन, यहाँ त चीनियाँ, थाइ तथा भारतीय बौद्धहरुको अलग अलग पराम्पराको छुट्टा छ्ट्टै अभ्यास गर्ने परिपाटी बसिसकेको थियो ।

सम्राज्यवादी शक्तिहरु इशाई धर्म प्रचार गर्न चाहन्थे । उनीहरुले पश्चिमी शिक्ष प्रणालीसँगै इशाई धर्म पस्कँदै गए । यसले गर्दा केही हदसम्म यहाँको बुद्ध धर्मको विकासमा प्रभाव त अवश्य पार्यो । केहीले बुद्ध धर्मलाई पुरानो मानेर आधुनिक भन्दै इशाई धर्म अँगाले । यसको प्रत्युत्तरमा बौद्ध गुरुहरु तथा संगठनहरुले पनि बुद्ध धर्मलाई समय सुहाउँदो सुधार गरे । उनीहरुले पनि इशाई मिसनरीहरुले जस्तै बुद्ध धर्मसँगै शिक्षा तथा समाज कल्याण पनि जोडेर आधुनिक बनाएर समाजमा प्रचार गर्न थाले ।

आधुनिक युग ः आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म सुरक्षित र व्यवस्थित छ । बौद्धहरु अल्पसंख्यक भएपनि उनीहरुलाई धार्मिक स्वतन्त्रता छ । यहाँ विशेष गरी चिनियाँ मूलका मलेसियालीहरु बिच बुद्ध धर्म एउटा महत्वपूर्ण धार्मिक संस्कृति तथा परम्परा बनेको छ । त्यहाँ त्यस्तै गरी भारतीय मूलका मलेशियनहरूले बुद्ध धर्मको अभ्यास गरिरहेका छन् । यसबाहेक बुद्ध धर्म मान्ने आदिवासीहरूका साना समुदायहरू पनि छन् । यहाँ बौद्ध मन्दिर, गुम्बा र बौद्ध समाजहरू देशभर रहेका छन् । उनीहरुको धार्मिक संघहरु र संगठनहरु पनि छन् ।

आधिकारिक मान्यता र अन्तरविश्वास सम्बन्धको विकासः यहाँ मुस्लिमहरुको बाहुल्य भएतापनि त्यहाँको समाजले बहु–धार्मिक विशेषतालाई हुर्काएको छ । मलेसियाली सरकारले बुद्ध धर्मलाई आधिकारिक रूपमा नै देशको प्रमुख धर्महरू मध्ये एकको रूपमा मान्यता दिएको छ । त्यहाँको सरकार र समाजले विभिन्न धर्मका मानिसहरु बिच अन्तरविश्वास संवाद र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्न प्रयास गरेको छ । यहाँका बौद्ध, मुस्लिम, ईसाई र हिन्दूहरू बीच सहयोग र सद्भाव बढाउने उद्देश्यका पहलहरू पनि समाजमा भइरहेको छ । यद्यपि त्यहाँका केही कट्टर मुस्लिमहरुले गर्दा त्यहाँका बौद्धहरुले आफ्नो धर्म अभ्यासमा बाधा अवरोधको सामना गर्नुपरेको समाचारहरु पनि यदाकता सुन्नमा आउँछ ।

हालका वर्षहरूमा मलेसियाका बौद्ध समुदायहरूमा धार्मिक स्वतन्त्रता चेतना बढेको छ । त्यस्तै उनीहरुमा आफ्नो इतिहास सम्बन्धी अध्ययन गर्ने तथा सम्पदा स्थलहरू र सांस्कृतिक अभ्यासहरूको संरक्षण गर्ने जागरण पनि आएको छ । यसका साथै उनीहरु सामाजिक र वातावरणीय सक्रियता प्रवर्द्धनमा बुद्ध धर्मको भूमिकाबारे पनि अध्ययनशील छन् ।

अहिले मलेसियामा बौद्धहरु त्यति धेरै नपाइएतापनि यहाँ थुप्रै भव्य विहारहरु वा मन्दिरहरू, प्राचिन बुद्ध मूर्तिहरू र शिलालेखहरू देश भरी जस्तै छरिएका छन् । यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास अहिले त्यहाँ भेटिएका पुरातात्विक अवशेषहरुले बताइरहेका छन् । यहाँको समृद्ध इतिहास र बुद्ध धर्मको विशालता यहाँ हुने गरेका खोजहरूमा प्रतिबिम्बित छन् ।

२. परम्पराको विविधता ः
मलेसियाको बुद्ध धर्म भित्रमा परम्पराहरु वा निकायहरुको विविधता पाइन्छ । जातीय रुपमा श्रीलंका र स्यामी (थाइ) मलेशियनहरूद्वारा अभ्यास गरिएको थेरवाद बुद्ध धर्म, यहाँको प्रचलित परम्परा हो । यसका साथै, विशेष गरी चीनियाँ मूलका मानिसहरूले महायान लगायत विभिन्न परम्पराहरू पनि पछ्याउँछन् । यसले देशमा बौद्ध अभ्यासहरूको एक अद्वितीय मिश्रण र समन्वय भएको प्रष्ट पार्छ ।

पछिल्ला दिनहरुमा मलेसियामा आआफ्नो समयमा र क्षेत्रमा थेरवाद, महायान र वज्रयान जस्ता विभिन्न बौद्ध परम्पराहरू प्रचलनमा थिए । यहाँ थाइल्याण्ड, श्रीलंका र चीन जस्ता विभिन्न देशहरूबाट आप्रवासीहरूको आगमनले त्यहाँको बौद्ध विविधतालाई थप समृद्ध बनायो । ती मध्ये प्रत्येक समुदायले आफ्नो आफ्नो देशको धर्म, परम्परा र अभ्यास पनि लिएर आएका हुन्छन् । जस्तै थाई र श्रीलंकाका बौद्धहरुले आफ्नो विहारहरूमा आफ्नो देशबाट अभ्यासहरू र मन्दिर वास्तुकला लिएर आए र यहाँ मलेशियामा सबै प्रकारको बुद्ध धर्म अभ्यास गरेर सबैसँग मिलेर बसे ।

थेरवाद ः मलेसियामा धेरै पहिलेदेखि नै थेरवाद बुद्ध धर्मको प्रचार तथा विकास भएको पाइन्छ । यहाँ थेरवादलाई भित्राउने काम थाइ, बर्मी तथा श्रीलंकाली बौद्धहरुले गरेको देखिन्छ । यिनीहरुले साधार किसिमको विहार बनाउँछन् र सिंगारपटार एवं कर्मकाण्डमा भन्दा शील पालनमा र ध्यान अभ्यासमा बढी जोड दिन्छन् । उनीहरुले भगवान बुद्धको शिक्षालाई जस्ताको तस्तै ग्रहण गर्छन् । प्रवजित भएर भिक्षु जीवन बिताउनुलाई उनीहरु गौरवका साथ लिन्छन् । यहाँका प्रमुख थेरवाद बौद्ध विहारहरुमा बुद्धिस्ट महाविहार, वाट चेतावन, धम्मिकरम बर्मिज बुद्धिस्ट टेम्पल आदिको नाम आउँछ । यहाँ वर्षभरी थेरवाद परम्पराअनुसारको धार्मिक कार्यक्रमहरु र पर्वहरु मनाइने गर्दछ ।

महायान ः मलेसियामा चीनियाँहरु आउन थालेदेखि यहाँ महायान बुद्ध धर्मको अभ्यास हुन थाल्यो । उनीहरु बुद्धका साथै जगत संसारको कल्याण होस् भनेर बसेका बोधिसत्वहरुलाई मान्छन् । उनीहरु पूजापाठमा बढी जोड दिन्छ र दिनहुँ विभिन्न किसिममा कर्मकाण्डहरु गरेर समय बिताउँछन् । यसका साथै चीनियाँहरु उतादेखि अभ्यास गर्दै आएका पितृ लगायतका विभिन्न देवदेवीहरुको पनि पूजा गर्छन् । महायानीहरुको मन्दिर बढी कलात्मक र चीनियाँ बास्तुकलामा आधारित हुने गर्छ ।

समन्वयवादी ः यसबाहेक धेरै चीनियाँमूलका मलेसियालीहरु चीनियाँ धर्मलाई मिलाएर बुद्ध धर्मको अभ्यास गर्छन् । उनीहरु बौद्ध मन्दिरमा भगवान बुद्ध तथा अन्य बौद्ध देवी देवताहरुका साथै आफ्नो पितृ तथा पितृ देवताहरुलाई पनि पुजा गर्छन् ।

आधुनिक बुद्ध धर्म ः अहिले मलेसियामा परम्परागत बुद्ध धर्मका निकायहरुका साथै आफ्नै किसिमको आधुनिक बुद्ध धर्म पनि प्रचलनमा आएको छ । उनीहरु पश्चिमी देशहरुमा जस्तै परम्परागत बुद्ध धर्मका उपदेशहरु तथा कथाहरुमा भन्दा आजको युगमा मानिसहरुलाई सुहाउँदा बुद्ध शिक्षा र जीवन जिउने तरिका वा कलाका बारेमा धेरै रुचि राख्छन् । विदेशीहरुका लागि तयार पारिएका अंग्रेजी भाषाका शिक्षणहरु तथा ध्यान अभ्यासका शिविरहरुमा भाग लिन उनीहरु रुचाउँछन् । वैशाख पुर्णिमा मलेसियाका बौद्धहरुले निकै धुमधाममा साथ मनाउँछन् । यस दिनमा विभिन्न निकाय अन्तर्गतका बौद्धहरु एकजुट भएर बुद्धपूजा, प्रार्थना, दानप्रदान तथा दीपावली जस्ता कार्यक्रमहरुमा भाग लिन्छन् ।

३. विज्ञ वा गुरुहरु
मलेसियामा बुद्ध धर्म यसरी फैलिनुको पछाडि त्यहाँका केही विज्ञ वा धर्म गुरुहरुको महत्वपूर्ण योगदान छ । उनीहरुको उपस्थिति र निरन्तरको कामले गर्दा नै यहाँ बौद्ध वातावरण बन्न सकोको छ, बुद्ध धर्म नबुझेकाले बुझ्न पाएको छ , बुझेकाले विहार वा गुम्बामा गएर धर्म अभ्यास गर्न पाएको छ अनि संगठित हुन पनि सकेको छ । उनीहरुले विभिन्न निकाय र परम्पराहरूको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । ती मध्ये केहि प्रमुख बौद्ध गुरुहरूको सामान्य परिचय यस प्रकार छ ।

डा. के. श्री धम्मानन्द नायक महाथेरा (सन् १९१९–२००६) ः श्रीलंकाको मतरामा जन्मेर मलेसियालाई कार्यक्षेत्र बनाएका डा. श्री धम्मानन्द एक सम्मानित बौद्ध विद्वान भिक्षु थिए । उनी सन् १९५२मा मलेसियामा आए र यहाँ थेरवाद बुद्ध धर्मलाई लोकप्रिय बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले । उनले क्वालालम्पुरको बौद्ध महाविहारका प्रमुख पदाधिकारी भएर यहाँका बौद्धहरुलाई शिक्षित तथा संगठित बनाए । उनले बुद्ध धर्मका बारेमा लेखेका धेरै पुस्तकहरू मलेसिया तथा बाहिरी विश्वमा धेरै प्रख्यात छन् । उनका पुस्तकहरु मध्ये बौद्ध विश्वास तथा समस्या उपर कसरी विजय पाउने नेपालीमा पनि अनुवादित छन् । उनलाई म्यानमार सरकारले अग्गमहासद्धम्मजोतिकधजको उपाधि दिएको थियो ।

डा. के श्री धम्मरतन नायक महाथेरा (सन् १९४८) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मको प्रचार गर्ने अनि बौद्धहरुलाई संगठित गर्ने अर्को प्रमुख व्यक्तित्व डा. के श्री धम्मरतान हुन् । उनी श्रीलंकामा जन्मेथिए र सन् १९८०मा गुरु के श्री धम्मानन्दको निमन्त्रणामा क्वालालम्पुर आए । उनी यहाँको परियत्ति वा सन्डे स्कुलका प्रमुख बने । साथै यहाँको सेन्तुल श्रीलंका बौद्ध मन्दिरका संस्थापक र आध्यात्मिक नेता भए । उनी समथ ध्यान शिक्षणका कारण मलेसियामा प्रसिद्ध भए । साथै उनले बुद्ध धर्म मार्फत विभिन्न सामाजिक कार्यहरु गरेर मानवतावादी बुद्ध धर्मको परिचय पनि मलेसियामा दिए ।

चि चेन (सन् १९५५) ः मलेसियामा बुद्ध धर्मलाई जनमासनसम्म पुर्याउन योगदान दिनेमा भिक्षु चि चेन पनि प्रमुख हुन् । उनलाई मलेसिया तथा सिंगापुरमा एक श्रद्धेय ध्यान गुरुको रुपमा मानिन्छ । उनलाई चान मास्टा शेङ येनलाई आफ्नै उत्तराधिकारी नियुक्त गरेका थिए । उनले टाइवानको फोग्वाङशामा बुद्ध धर्म अध्ययन गरेका थिए । उनी मलेसियन बुद्धिस्ट इन्स्टिच्युटका प्रमुख हुन् ।

वेई वू ः मलेसियामा महायान बुद्ध धर्मको प्रचार गर्न विकास गर्न तथा चिनियाँ बौद्धहरुलाई संगठन गर्नमा महायानी बौद्ध भिक्षु वेई वूको योगदान धेरै छ । उनले ब्रिकफिल्ड्स, क्वालालम्पुरमा बौद्ध महाविहार स्थापना गरे, जुन मलेसियाका ठूलो चिनियाँ बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक हो । देशमा चिनियाँ बौद्ध धर्म र सांस्कृतिक आदानप्रदान प्रवर्द्धन गर्न उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

चिन कुङः एक ताइवानी बौद्ध भिक्षु चिन कुङले मलेसियामा बुद्ध धर्म प्रचार गर्ने तथा बौद्ध समाजको विकासको लागि विभिन्न शैक्षिक कार्यक्रमहरू गरेका थिए । यसका साथ बुद्ध शिक्षाहरू फैलाउनका लागि विभिन्न पत्रपत्रिकाहरुको प्रकाशन पनि गरे । उनले मलेसियामा प्योर ल्यान्ड लर्निङ कलेज एसोसिएसन (पीएलएलसीए) स्थापना गरेर त्यहाँ शिक्षामार्फत बुद्ध धर्म र परम्परागत चिनियाँ संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गरे ।

मलेसियाको बौद्ध समुदायमा योगदान पुर्याएका धेरै प्रभावशाली बौद्ध शिक्षकहरूमध्ये यी नामहरु केही उदाहरणहरु मात्र हुन् । यी बाहेक यहाँको इतिहास र समसामयिक समाजमा यस्ता थुप्रै धर्मगुरुहरु छन् जसले यहाँ बुद्ध धर्म फैलाउन जीवन्त राख्न योगदान दिएका छन् ।

स्मारकहरु ः
मलेसियामा धेरै समय अगाडिदेखि बौद्धहरुले धर्म अवलम्बन गर्दै आएको भनेपछि यहाँ त्यही अनुपातमा इतिहासका विभिन्न कालखण्डहरुमा विहार मन्दिर तथा मूर्तिहरु इत्यादिको निर्माण भएको भन्ने पनि स्पष्ट हुन्छ । त्यस बेलाका बौद्धहरु यस्ता आफुले मान्दै आएको धर्म चीरकालसम्म स्थायी होस् भन्ने हेतुले त्यस्ता स्मारकहरु बनाउने गर्थे । यस्तो भनेजस्तै अहिले त्यहाँ बुद्ध धर्म पहिले जस्तो बलियो नभएपनि ती कलाकृति वा स्मारकहरुले त्यहाँको बुद्ध धर्मको बलियो इतिहास बताइरहेका छन् । अनि अहिलेका बौद्धहरुलाई आफ्नो धर्मको गौरवमय इतिहास सुनेर पढेर गर्व गर्न तथा हाम्रो धर्म यहाँ नयाँ वा आयातित हैन, यही माटोमा हुर्केको भनेर बलियो तर्क दिन पनि सहायक सिद्ध भएका छन् ।

हालै भएका केही महत्वपूर्ण उत्खनन्हरुले पेनाङको बुकित कोरसमा केही अवशेषहरु जमिन मुनिबाट निकालिएका छन् जसले यहाँ धेरै पहिलेदेखि बुद्ध धर्मको अस्तित्व थियो भन्ने देखाउँछ । यहाँका केही मन्दिर संरचनाहरु करिब १२ सय वर्ष पुराना हुन् भनिएको छ । यी संरचनाहरुले ती समयका वास्तुकलाका केही मौलिक शैलीहरुको बारेमा पनि जानकारी दिन्छ ।

स्मारकहरुको दृष्टिकोणले मलेशियाले दक्षिणपूर्वी एशियाका प्रभावशाली बौद्ध मन्दिरहरू भएका देशहरु मध्ये एक हुन जान्छ । नयाँ तथा पुराना यहाँका बौद्ध मन्दिरहरू पूजापाठ, शिक्षण, अभ्यास र अन्य सांस्कृतिक गतिविधिहरूको केन्द्रको रूपमा रहेका छन् । केही प्रसिद्ध मन्दिरहरूको बारेमा संक्षिप्त जानकारी यहाँ समावेश छ ।

धम्मिकाराम बर्मी विहारः पेनाङमन जर्ज टाउनमा धम्मिकाराम बर्मी विहार अवस्थित छ । सन् १८०३मा न्योना बेटोङ भन्ने व्यक्तिले दान दिएको जग्गामा एउटा न्यान्डी मोलोह मन्दिर बनाइएको थियो । त्यहाँ उ नन्दमाला प्रमु्ख थिए । पछि यसैलाई बढाएर सन् १८४५मा विकास गरियो । यसको निर्माण तथा विकासमा बर्मी उपासिकाहरुको योगदान उल्लेखनीय छ । यहाँको सबैभन्दा पुरानो स्मारक भनेको सन् १८०५मा निर्मित स्तुप हो । अहिले यहाँ थुप्रै बुद्ध मूर्तिहरुका साथै बर्मी बौद्ध परम्पराअनुसारका विभिन्न काल्पनिक जीवहरुको कलात्मक मूर्तिहरुका साथै सीमागृह, पुस्तकालय इत्यादि छ ।

बोधि लङ्काराम विहार ः मलेसियाको सबैभन्दा पुरानो श्रीलंकाली विहार बोधि लङ्काराम विहार हो । सिंहाली उपासक एए ग्यारिस दे एल्विस सन् १८८८मा आएर ताइपिङ शहरमा बसे । एकै वर्षमा उनले त्यहाँ जग्गा खरिद गरेर एउटा बौद्ध मन्दिर बनाए । यसको व्यवस्थापनको लागि उनले एक धर्मोदा सोसाइटी नामक संस्था पनि बनाए । यहाँ भिक्षु नगोडा किसारोले श्रीलंकाबाट बोधिवृक्ष ल्याएर रोपे । पछि उनले यो मन्दिरको जग्गा सरकारलाई हस्तान्तरण गरे । सन् १९७६ सम्म पुग्दा यो मन्दिर व्यवस्थापन गर्ने संस्थाको नाम ताइपिङ बोधि लङ्काराम बुद्धिस्ट एशोसिएसन बन्यो । सन् १९८४मा डा के श्री धम्मानन्द यस विहारको निर्देशक बने ।

केक लोक सी मन्दिर, मलेसियाको पेनाङ शहर स्थित जर्ज टाउनमामा रहेको केक लोक सी मन्दिर मलेसियाको सबैभन्दा ठुलो बौद्ध मन्दिर हो । यसलाई दक्षिणपूर्व एशियाको सबैभन्दा ठूलो बौद्ध मन्दिरहरू मध्ये एक भन्न सकिन्छ यसको निर्माण सन् १८९०मा मुख्य गुरु बिउ लीनको संयोजनमा शुरु भएको थियो । यहाँको मुख्य केन्द्र भनेको सात तल्ले मन्दिर हो जहाँ १० हजार बुद्ध मूर्ति राखिएका छन् । यसका साथै यहाँको डाँडामाथि १२० फिट अग्लो क्वान यीन देवीको मूर्ति पनि छ । यस मन्दिरमा चिनियाँ, थाई र बर्मी वास्तुकलाको सुमधुर मिश्रण पाइन्छ । यहाँ मलेसियनका साथै हङकङ, फिलिपिन्स, सिंगापुर आदि बौद्ध देशहरुबाट समेत तीर्थयात्रीहरु आउने गर्छन् ।

बौद्ध महाविहार, क्वालालम्पुरको ब्रिकफिल्डमा सन् १८९४मा निर्मित एक ऐतिहासिक बौद्ध महाविहार छ । यो विहार श्रीलंकाबाट आएका भिक्षुहरुले सञ्चालन गरेको थेरवाद बौद्ध शिक्षा र परम्पराहरूको केन्द्र हो । तैपनि यसको निर्माणमा चीनियाँ दाताहरुको पनि ठुलो योगदान छ । अंग्रेज सरकारसँग त्यसबेलाको शासन अभिवुर्धी वर्धन नामक संस्था बनाइ यो मन्दिरको लागि जग्गा प्राप्त गरेको थियो । सन् १९६२मा यसको विधिवत दर्ता भइसकेपछि अब यसको सञ्चालक संस्थाको नाम बुद्धिस्ट मिसनरी सोसाइटी मलेसिया राखियो ।

वाट चेतवन : पेतालिङ जयामा थेरवाद अन्तर्गत थाइ परम्परा अनुसारको वाट चेतवन विहार अवस्थित छ । यसको निर्माण सन् १९५७मा भएको थियो र यसको उदघाटन थाइ राजा भूमिबोल अद्यूल्यादेजबाट भएको थियो । मलेसियामा बुद्धको अस्तिधातु भएको यो एकमात्र विहार हो । यहाँ भारतको उत्तर प्रदेशबाट अस्थि धातु ल्याइएको थियो जुन त्यसबेलाका अंग्रेज भायसराज लर्ड कुर्जनले थाइ राजा चुललोङकोर्नलाई प्रदान गरिएको थियो । पूर्ण रुपले थाइ बास्तुकलामा आधारिक यो विहार अत्यन्त कलात्मक छ । थाइमूलका मलेसियन बौद्धहरुको धार्मिक केन्द्र हुनुका साथै यो विहारले अन्य बौद्धहरुलाई पनि आकर्षित गरेको छ ।

मलेसियाको बौद्ध धर्मले यहाँको विविधताले भरिएकोे सांस्कृतिक संग्रहालयलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट विशिष्ट बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । बुद्ध धर्मले शान्ति, करुणा र सजगतामा जोड दिने भएकोले यसले मलेशियन समाजलाई बहुधार्मिक र बहुसाँस्कृतिक बनाउन पनि योगदान दिएको छ ।

आधुनिक मलेसियामा बुद्ध धर्म
मलेसियाको संविधान अनुसार बहुसंख्यक जातीय समूह, मलेसियालाई कानुनी रूपमा मुस्लिम भनेर परिभाषित गरिएको छ । तिनीहरूले जनसंख्याको ६० प्रतिशत छन्, बाँकी धेरै जसो चिनियाँहरू, जो सामान्यतया बौद्ध वा इसाईहरू हुन्, र केही हदसम्म भारतीयहरू, जो सामान्यतया हिन्दू हुन् । त्यहाँ अन्य आदिवासी र आप्रवासीहरूको सानो संख्या पनि छ । पछिल्ला मध्ये सिंहली, थाई र यूरेशियन मूलका मलेशियनहरू छन् । मलेसियाका लगभग सबै बौद्धहरू सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छन्, किनभने तिनीहरू प्रायः व्यापारमा संलग्न छन् वा विभिन्न पेशामा कार्यरत छन् ।

आज मलेसिया मुस्लिम बाहुल्य भएको देश भएतापनि त्यहाँ बुद्ध धर्म ठूलो धर्म को रुपमा स्थापित र सम्मानित छ । यहाँको बौद्ध सम्ुदायमा चिनियाँ मुलका मलेसियनहरुको उल्लेख्य उपस्थिति छ । यहाँ धर्मलाई कोरा उपदेशको रुपमा मात्र सिमित नराखी शिक्षा र सामाजिक पहुँचमा जोड दिएर बुद्ध धर्मलाई मानवीय धर्मको रुपमा पुनरुत्थान गर्ने प्रयासहरू भइरहेका छन् । यहाँको बौद्ध समाजले यस देशमा बौद्ध परम्पराहरूको एक सुमधुर मिश्रण देखाउँछ, अनि यसको बहुसांस्कृतिक चरित्र पनि झल्काउँछ ।

Buddhism in Malaysia, an article published in Buddhist Monthly “Anandabhoomi” in April 2024 in Nepal.

Photos are taken various sources on the Internet.

ओडिशामा बुद्ध धर्म

 

राजेन मानन्धर

ओडिशा (पहिला उड़ीसा भनिन्थ्यो) भारतको पूर्वी तटमा अवस्थित एक प्राचिन राज्य हो । यसले उत्तरमा झारखण्ड र पश्चिम बंगाल, पश्चिममा छत्तीसगढ र दक्षिणमा आन्ध्र प्रदेश राज्यहरूसँग सीमाना जोडेको छ । साथै यसले हिन्द महासागरमा बंगालको खाडीसँग मिल्ने लामो तटरेखा बनाएको छ । यहाँ ४ करोड १० लाख मानिस बस्छन् ।

प्राचिन कालमा ओदिशालाई कलिङ्ग राज्यको केन्द्रको रुपमा वर्णन गरिएको छ । मौर्य वंशका सम्राट अशोकले ईशा पूर्व २६१ मा कलिङ्ग युद्धमा जिते । पछि ९औ देखि १२औं शताब्दीसम्म ओडिशामा सोमवंशी राजाहरुको शासन रह्यो । १५औ तथा १६औं शताब्दीमा यो फेरि गजपति अधिराज्यको रुपमा उदायो । सन् १५६८मा यो क्षेत्र बंगाली सुत्लनतले कब्जा गर्यो । ब्रिटिश कालमा दक्षिणी ओडिशा सहित सन् १७६०मा उत्तरी सिरसारको रुपमा ब्रिटिशहरुले कब्जा जमाए । पछि यसको पश्चिमी क्षेत्रलाई बंगाल प्रेसिडेन्सी अन्तर्गत ल्याए । सन् १९१२मा ओडिशा र बंगाल जोडेर बंगाल–ओशिडा प्रान्त बनाइएको थियो भने पछि फेरि ओडिशालाई अलग्ग प्रान्त पनि बनाइयो । स्न १९४७मा भारत स्वतन्त्र भएपछि थुप्रै ससाना राज्यहरु यसमा गाभिए ।

ओडिशामा बुद्ध धर्म
भगवान बुद्धले आफ्नो जीवनकालमा ओडिशा सम्म भ्रमण गर्नुभयो भन्ने ऐतिहासिक प्रमाण त छैन तर पनि केही कथाहरु ओडिशासँग जोडिएका छन् । बुद्धवंश अनुसार भगवान बुद्धले बोधिज्ञान लाभ गरिसकेपछि तपुस्स तथा भल्लिक नाम गरेका दुइ जना ब्यापारी भेटे, जो ओडिशाबाट आएका थिए । उनीहरुले उहाँलाई सातु र मह दान दिए र उहाँले उनीहरुलाई एक झुप्पा केश दिनुभयो । उनीहरुले आफ्नो स्थानमा भगवानको सम्झना स्वरुप चैत्य बनाएर राखे भनिन्छ । यसरी हेर्दा भगवान बुद्धको समयदेखि नै यहाँ बुद्ध धर्मको जग बसेको देखिन्छ । यस राज्यमा बुद्ध धर्मको इतिहास लामो छ तर पनि कहिलेदेखि यहाँ बुद्ध धर्म फैलिन थाल्यो भन्ने समेत पनि ठोस ऐतिहासिक प्रमाण पाइँदैन ।

अशोकको बुद्ध धर्ममा प्रवेश र कलिङ्गको अभिलेख
विश्व नै जित्ने भनेर निस्केका सम्राट अशोक (इशापूर्व २७२ — २३१)ले जुन कलिङ्गको युद्ध लडे । त्यसबेला १ लाख मानिसहरु मारिए भनिन्छ । त्यहाँ मरेका मानिसहरुको लासको पहाड देखेर उनी युद्धबाट विरक्त भए । त्यसपछि उनले पछि हिंसाको राजनीति त्यागे, भगवान बुद्धको शिक्षा अपनाए र पञ्चशिलमा आधारित भएर राज्य गरे । सम्राट अशोकको आँखा खोल्ने कलिङ्ग यही ओडिशा क्षेत्र हो । कमसेकम सम्राट अशोकको जीवनमा अभूतपूर्व मोड आएको कलिङ्गबाटै हो भन्ने कुरा सबैले स्वीकारेको पाइन्छ । यस अर्थमा पनि बुद्ध धर्मको इतिहास र प्रचारप्रसारमा यस राज्यको नाम उल्लेखनीय हुन आउँछ । यहीँबाट उनले विभिन्न ठाउँमा बुद्धको जीवनसँग सम्बन्धित ठाउँमा भ्रमण गरे, शिलालेख राखे तथा दूरदराजका देशहरुमा समेत धर्मदुतहरु पठाएर धर्मको प्रचार गरे ।

सरसरी हेर्दा इसापूर्व तेश्रो शताब्दीदेखि इसाको सातौं शताब्दीको समयलाई ओडिशाको बुद्ध धर्मको विकासको काल भन्न सकिन्छ । यसबेला यहाँ थुप्रै बौद्ध स्तुपहरु, विहारहरु तथा गुफाहरु बने । ओडिशाकै समृद्धिको प्रतीक तथा बुद्ध धर्मको विकासको प्रतिनिधि गर्ने सम्पदाहरुको निर्माण यसैबेला भएको देखिन्छ ।

हुयेन त्साङको विवरण
अशोकको कालपछि ओदिशामा बुद्ध धर्मको भर पर्दाे इतिहास हुयेन त्साङको यात्रा विवरणदेखि मात्र शुरु हुन्छ । ऐतिहासिक तथ्यहरु अनुसार उनी इशाको ६३९मा ओडिशा आए । उनले आफ्नो यात्रावर्णनमा ओदिशाको बुद्ध धर्मको अवस्थाको बारेमा उल्लेख गरेको छ । उनको वर्णनको आधारमा त्यसबेला अर्थात् ७औं शताब्दीमा पनि त्यहाँ धार्मिक समारोहहरुको बिचमा स्तूपको आराधना हुन्थ्यो । त्यसबेलामा ओदिशामा ओद्रा, कङ्गोडा तथा कािलङ्ग नामका तीनवटा प्रदेशहरु थिए । यी मध्ये ओद्रा प्रदेशमा बुद्ध धर्म बढी प्रख्यात थियो ।

त्यसबेला नै यहाँ विभिन्न निकाय अन्तर्गतका बौद्ध समुदायहरु थिए । त्यहाँ महायानी बौद्ध विहारहरु सय भन्दा बढी थिए, जसमध्ये पुसीपोकिली अथवा पुष्पगिरि विहार ओदिशाको प्रमुख धार्मिक स्थल थियो । पुष्पगिरि भनेको कुनै बेलामा नालन्दा वा विक्रमशिला जस्तै विशाल अध्ययन केन्द्र थियो भनेर अनुमान गरिएको छ । यसका साथै उनले चेलितालो को बारेमा पनि लेखेका छन् जहाँ पाँचवटा ठुला र कलात्मक विहारहरु थिए । त्यस्तै कङगोडाको बारेमा पनि उनले वर्णन गरेका छन् जहाँ बुद्ध धर्मको प्रचार बलियो देखिँदैन । त्यसपछि उनले कलिङ्गको बारेमा लेखेका छन् कि त्यहाँ दशवटा संघारामहरु थिए जहाँ स्थविर निकायको शिक्षा अनुसारको बुद्ध धर्म ५०० जनाले सिक्दै थिए । यसबाट यस बेला यहाँ महायान धेरै चल्ती निकाय थियो र थेरवाद पनि प्रचलनमा थियो भन्ने देखिन्छ । तर पनि उनको लेखाइबाट त्यसबेला कङ्गोडा र कलिङ्गमा बुद्ध धर्म कमजोर थियो भन्ने बुझिन्छ । यसरी हेर्दा ७औं शताब्दीमा हुयेन त्सांगको ओडिशा–यात्रा विवरणले ओड्रामा बुद्ध धर्म समृद्ध भएको विवरण दिन्छ ।

भौमाकर काल :
ओडिशाको इतिहासमा ८औं देखि ११ शताब्दीसम्मको काललाई भौमाकर काल भनिन्छ । यसबेलासम्म ओडिशाको बुद्ध धर्मले राज्यको संरक्षण पाएको थियो । यसका प्रारम्भिक कालका राजाहरु क्षेमाकर, शिवकर तथा शुभकर बुद्ध धर्म अनुयायी थिए उनीहरुले बुद्ध धर्मबाट प्रभावित भएर आफ्नौ पदवी नै परमोक्ष, परम तथागत तथा परम सुगत भनेर राख्थे । यस कालमा रत्नगिरी, उदयगिरी तथा ललितगिरी जस्ता ठाउँहरु बुद्ध धर्मका केन्द्र थिए । ८औ र १०औं शताब्दीको बिचमा त्यहाँ बुद्ध धर्मले राज्य धर्मको दर्जा पाएको थियो र राज्यको अभिभावकत्वमा त्यहाँ यस अवधिमा महायान बुद्ध धर्म एवं केही हदसम्म यसको तान्त्रिक रूपको समेत विकास भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

भौमाकरहरुले समग्रमा बुद्ध धर्मलाई संरक्षण प्रदान गरे । यसबेला केही नयाँ विहारहरु र बौद्ध मन्दिरहरुको निर्माण भयो । ओडिशाका प्रशिद्ध विहार परिसरहरु रत्नगिरी, ललितगिरी तथा लङगुदीहरु यसै अवधीका संरचनाहरु हुन् । ११औ शताब्दी पछिको राजनीतिक परिवर्तनले भने यहाँको बुद्ध धर्मको विकासमा केही हदसम्म नकारात्मक असर पार्यो । र विस्तारै हिन्दुधर्मको प्रभाव बढ्न थालेदेखि यहाँको बुद्ध धर्ममा अवनतिका चिन्हहरु देखिए ।

संक्षिप्तमा भन्नु पदा १२औं शताब्दीको ओडिशालाई बुद्ध धर्मको अवनतिको काल भन्न सकिन्छ । यसबेलादेखि यहाँ बुद्ध धर्मको विकास भएन, बिस्तारै यहाँका स्तुपा, विहारहरु नयाँ बन्न छोडे र पुरानाको संरक्षण पनि हुन छोडे । भारतका अन्य राज्यहरुमा जस्तै यहाँ पनि बौद्धहरु आफ्नो धर्ममा अविचलित हुन नसकेको, बौद्ध पण्डितहरुले हिन्दुधर्मसँग मिल्ने कर्मकाण्डमा जोड दिएको, वैदिक धर्म मान्नेहरुमा संगठित हुने लहर आएको तथा राजाहरुले बुद्ध धर्मलाई संरक्षण दिन छोडेको जस्ता कारणहरुलाई मानिन्छ ।

१७औं शताब्दीदेखि बर्तमानसम्मको अवस्थामा भने ओडिशामा बुद्ध धर्म लोप जस्तै भइसकेको छ । यस बेला मुगल शासकहको र ब्रिटिशहरुको उपनिवेशकालमा ओडिशाबाट बुद्ध धर्म हराएरै गइसकेको छ ।
अहिले ओदिशा राज्यमा बौद्ध सम्पदाको विशाल भण्डार छ । यहाँ बौद्ध सम्पदा स्थलहरु छरिएर रहेका छन् । अझ उत्खनन् गर्न बाँकी र भेटिएका मध्ये पनि बौद्ध नै हुन् भनेर यकिन गर्न बाँकी सम्पदाहरुको संख्या पनि कम छैन ।

उड्डियान र ओडिशा
बुद्ध धर्मको भारत भरी प्रचार भइरहँदा यसको एक प्रमुख विकास क्रमको रुपमा वज्रयानलाई लिइन्छ । वज्रयानको उदय भएको स्थान भनेर उड्डियान भन्ने स्थानलाई मानिन्छ । यो स्थान कोही हालको पाकिस्तानको खिबेर पखतुन्ख्वा अथवा स्वात उपत्यकालाई मान्छन् भने कोह अहिलेको ओडिशा वा ओद्रा क्षेत्र नै त्यसबेलाको उड्डियान हो भन्ने पनि छन् । यदि यो सत्य साबित भयो भने ओडिशालाई वज्रयानको उदयविन्दुको रुपमा पुनःपरिभाषित तथा सोही अनुसार यसको विकास गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

ओडिशा र तन्त्रयान
वज्रयान भन्नाले नै बुद्ध धर्म मित्रको तान्त्रिक सम्प्रदाय बुझिन्छ । यसले धेरे हदसम्म तन्त्रको साधना वा अभ्यास गर्दछ । बुद्ध धर्मको वज्रयान ओडिशामा धेरै समयसम्म फैलियो । अझ यससँग सम्बन्धित तन्त्रयानलाई ओडिशाको विशेषता मानिन्थ्यो । तन्त्रयानको विकास हुँदै जाँदा आठौं शताब्दी तिर ८४ जना महासिद्धहरुको नाम लिन थालियो । सिद्ध भन्नाले साधाना गरेर अलौकिक शक्ति प्राप्त गरेका विद्वानहरु भन्न सरसरी बुझिन्छ । धेरैले यी महासिद्धहरु ओडिशामा हुर्केका थिए भन्छन् । यहाँका राजा इन्द्रभूतिलाई सिद्धहरुका शिष्य मानिन्छ । यी कुराहरुको ऐतिहासिक प्रमाण नभएतापनि ओडिशामा तन्त्रयानको विस्तार भएको धेरैले स्वीकार्छन् । तर पछि यही तन्त्रयानको विकास र यसमा आएको विकृति तथा शाक्त सम्प्रदायसँगको सामिप्यले गर्दा यहाँ बुद्ध धर्मको लोप भएको भनेर पनि भन्ने गरिन्छ ।

बौद्ध स्मारकहरु
ओदिशामा अहिले धेरै बौद्धहरु धेरै नभएपनि त्यहाँका हजारौं वर्ष पुराना बौद्ध स्मारकहरु, जस्तै स्तुपा, विहार तथा मूर्तिहरु भेट्टाउन सकिन्छ । अथवा जति बाँकी छन् त्यसले त्यहाँको बुद्ध धर्मको गौरवशाली इतिहासको कथा भनिरहेका छन् । त्यसैले ओडिशाका बौद्ध स्मारकहरुको बारेमा संक्षिप्त जानकारी दिन उपयुक्त लाग्छ ।

ओडिशामा बौद्ध धर्मको समृद्ध इतिहास पत्ता लगाउनको लागि यहाँका बौद्ध स्मारकहरुको अध्ययन गर्नु अत्यन्त जरुरी छ । कुनै बेलाका विकसित नगरहरु अहिले सुनसान जंगल बनेका छन् । प्रायः पहाडहरूमा अवस्थित ती क्षेत्रहरुमा बाँकी भएका सम्पदा स्थलहरूले त्यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास प्रमाणित गरिरहेका छन् ।

यस राज्यमा मात्रै २०० भन्दा बढी बौद्ध सम्पदा स्थलहरू पत्ता लगाइएका छन्, अझ उत्खनन् हुन बाँकी स्थलहरु बाँकी नै छन् । यहाँका उल्लेखनीय स्थलहरुमा चन्द्रागिरी बौद्ध विहार, रत्नागिरी विहार, उदयगिरी बौद्ध परिसर, कुरुमा बौद्ध सम्पदा स्थल, ललितागिरी बौद्ध परिसर, धौली शान्ति स्तुप, र पद्मविशाम मोनम विहार आदि स्थानहरू पर्छन् ।

हीरक त्रिकोण — ललितगिरी, रत्नगिरी, र उदयगिरी
ओडिशाको बौद्ध स्मारक भन्ने बितिकै हिरक त्रिकोण अर्थात् डायमण्ड ट्राइएङगलको नाम आउँछ । यस अन्तर्गत ओडिशाको दया नदीको किनारमा तीनवटा प्रशिद्ध प्राचिन बौद्ध विकार परिसरहरु पर्दछन् जुन कुनै बेला महायान बुद्ध धर्मका केन्द्र थिए — ललितगिरी, रत्नगिरी, र उदयगिरी ।

ललितगिरी — यहाँका तीनवटा प्रमुख स्थलहरू मध्ये सबैभन्दा पुरानो ललितगिरी हो । यो कुनै बेला बुद्ध धर्मको महायान र थेरवाद सम्प्रदाय दुवैको केन्द्र थियो । यो पहिलो शताब्दीमा निर्मित विहारको भग्नावशेषलाई ओडिशाकै सबैभन्दा पुरानो बौद्ध क्षेत्रहरू मध्ये एक मानिन्छ । यहाँ मुख्य स्तूप वा महास्तुप, धेरै स्तूपहरू, र प्रार्थना हलहरूका भग्नावशेषहरू भेटिएका छन् । यहाँ प्राप्त प्राचिन अवशेषहरुलाई हाल यहाँको एक संग्रहालयमा सुरक्षित राखिएका छन् जसमा भगवान बुद्ध, तारा र कुबेर आदिका मूर्तिहरू छन् ।

उदयगिरी — ललितागिरि नजिकै अवस्थित उदयगिरीमा यहाँ दुईवटा विहारहरु, महास्तुप, प्रार्थना हलका भग्नावशेषहरू तथा केही मूर्तिहरुका अवशेषहरु भेटिएका छन् । यस बाहेक यहाँ १८वटा प्राचिन गुफाहरु छन्, जसलाई लेणी र गुम्फा भनिन्छ । ती मध्ये धेरैमा बुद्ध धर्मका प्रतिक जीवजन्तुहरुलाई राखिएका छन् । यहाँका प्राचिन अवशेषहरु इस्वी ७औं शताब्दी तिरका हुन् र उत्कृष्ट मूर्तिकला भएको कारणले पनि उल्लेखनीय छन् ।

रत्नगिरी — ओडिशाका बौद्ध सम्पदा स्थलहरु मध्ये सबैभन्दा राम्रो उत्खनन गरिएकोे एक स्थल रत्नगिरी हो । यहाँ पाइएका अवशेषहरु इशाको ५औं देखि १२औं शताब्दीका हुन् । यहाँ बौद्ध विहारहरु, महास्तुप, चैत्यहरु, तथा धेरै बुद्ध मूर्तिहरू पाइएका छन् । अरु बाहेक यहाँको विहारको प्रवेशद्वारमा ढुंगा कलाको उत्कृष्टक उदाहरण हो भनिएको छ । यी विहारहरुले त्यसबेला त्यहाँको बौद्ध समाज, भिक्षुहरु तथा दाताहरुको श्रद्धालाई झल्काउँछ । यो कुनै समय नालन्दाको प्रतिद्वन्द्वी बौद्ध अध्ययन केन्द्र थियो भन्ने गरिन्छ ।

यी तीनैवटा बौद्ध सम्पदा क्षेत्रहरू ललितगिरी, रत्नगिरी र उदयगिरी यहाँको राज्य राजधानी भुवनेश्वरबाट लगभग १०० किलोमिटरको दुरीमा अवस्थित छन् ।

खण्डगिरी गुफा
भुवनेश्वरको नजिक हिरक त्रिकोण अन्तर्गतको उदयगिरी पहाडको छेउमा खण्डगिरी क्षेत्र छ । यहाँको प्राचिन गुफाहरुलाई पहिले कट्टक गुफा भनेर भनिन्थ्यो । यहाँ १५वटा गुफाहरु छन् । यहाँ प्राकृतिक गुफामा चट्टान काटेर बनाइएको गुफा तथा मूर्तिहरु इसापूर्व दोश्रो शताब्दीमा सम्मका छन् भनिएको छ । यहाँ बौद्धका साथै जैन धार्मिक स्थलहरु पनि छन् ।

धौलीगिरीको अशोक शिलालेख तथा शान्ति स्तुप
राजधानी भुवनेश्वरबाट पुरी जाने बाटोमा करिब ७ किलोमिटर टाढा धौलीगिरीमा सम्राट अशोकले लेखाएको प्रख्यात शिलालेख छ । उनले यहाँ ओदिशामा अभिलेखहरु राख्न लगाए, जसमध्ये मध्ये एउटा अभिलेख धौलीमा छ । भुवनेश्वरदेखि ८ किलोमिटर टाढा रहेको यस अभिलेखमा हाँत्तीको आकृति पनि कुँदिएको छ । यसलाई ओदिशाकै सबैभन्दा पुरानो मूर्ति भनेर पनि भनिन्छ । यसै नजिक यहाँ एउटा स्तु्प पनि छ, जुन मौलिक रुपमा सम्राट अशोकले बनाएको भनेर भनिन्छ ।

इशापूर्व तेश्रो शताब्दीको यस अभिलेखमा अशोकको बुद्ध धर्म प्रति श्रद्धा र अहिंसामा भएको विश्वास झल्किन्छ । सम्राट अशोकले यहाँ कलिङग युद्ध लडेका थिए र यहीँबाट युद्धदेखि विरक्त भएर बौद्ध धर्म अपनाएका थिए । यसै क्षेत्रमा शान्ति स्तूप अवस्थित रहेको छ । अहिलेको स्तुप भने सन् १९७२मा ओडिशा सरकार र जापानको कलिङ्ग निप्पोन संघको सहकार्यमा सम्राट अशोकको हिंसा त्यागको स्मृतिमा बनाइएको हो ।

लङ्गुडीः
ओडिशाको जाजपुर जिल्लाको धर्मशाला तहसिलमा अवस्थित लङ्गडीलाई सम्राट अशोकले बुद्ध धर्मको बारेमा ज्ञान पाएको ठाउँ भनिन्छ । यस क्षेत्रमा सन् १९९६ देखि २००१बिचमा पुरातात्विक उत्खनन् गरिएको थियो जसबाट यहाँ ढुंगाका स्तुपहरु, माटो पोलेका मूर्तिहरु, स्तूपहरु, गुम्बाहरु र चट्टान काटेर बनाइएका गुफाहरू लगायतका बौद्ध स्मारकहरू पाइएका छन् । यहाँ पाइएका अवशेषहरु इस्वीको पहिलोदेखि ११औं शताब्दीसम्मका छन् ।

देउलीः
ओडिशाको पुरी जिल्लामा देउली भन्ने पुरातात्विक क्षेत्र छ । यहाँ बौद्ध स्तूप र बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित मूर्तिकलाहरू भेटिएका छन् । यो क्षेत्रमा पाइएका अवशेषहरु इस्वीको ९ औं र १० औं शताब्दीमा भन्ने देखिएकोले यस क्षेत्रमा १०औं शताब्दीको आसपासमा पनि बुद्ध धर्म जीवित नै थियो भन्ने प्रमाणित गर्दछ ।

बुद्धनाथ मन्दिर
ओडिशाको भुवनेश्वर भन्दा २२ किलोमिटर टाया गरेडी गाउँमा बुद्धनाथको मन्दिर छ । १२औं शताब्दीमा सोमवंशी राजा चोडगंगाद्वारा निर्मित यस मन्दिरलाई ओडिशाको जीवन्त बुद्ध धर्मको एक मात्र प्रतीकको रुपमा मानिन्छ । तर पनि बुद्ध धर्ममा तन्त्र जोडेर त्यसमा शिव मिसाएर क्रमिक रुपमा हिन्दुकरण गर्दै अहिले नाम मात्र बौद्ध बाँकी छ । यहाँ बौद्ध तथा हिन्दु कलाकृति मिसिएको देख्न पाइन्छ ।

बुढाखोल
ओडिशाको गन्जम जिल्लामा जिल्ला सदरमुकाम भन्दा ९२ किलोमिटर टाढा बुढाखोल भन्ने पहाडी सम्पदा क्षेत्र अवस्थित छ । यो ठाउँको नाम ध्यान मुद्रामा बसेको भगवान बुद्धको नामबाट राखिएको भनिन्छ । यहाँ पहिले भगवान बुद्ध स्वयम् आउनुभएको भन्ने बौद्ध विश्वास छ । त्यस्तै हुयेन त्साङले आफ्नो वर्णनमा पारेका केही बौद्ध स्थलहरु मध्ये यो पनि एक हो भनेर भनिएको छ, जसमा यसलाई बुद्ध शिक्षा उत्तम ठाउको रुपमा चर्चा गरिएको छ । यसलाई शैव तथा बौद्धहरुको तीर्थ मानिन्छ । तर अहिले यहाँ बौद्ध भन्न मिल्ने खासै कुनै संरचना बाँकी छैन । यसलाई गुफा तथा झरना भएको पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा विकास गरिएको छ । यहाँ पञ्च महादेवको मन्दिर छ र विशाल शिव पार्वतीको मूर्ति बनाइएको छ ।

यिनीहरू बाहेक ओडिशा भरी छरिएका बौद्ध सम्पदाहरू अझै उत्खनन् र अध्ययनको पर्खाइमा छन् । यहाँका अन्य बौद्ध सम्पदा क्षेत्रहरु जहाँ उत्खनन् पुरै भएको छैन तर बौद्ध इतिहासका केही नयाँ तथ्यहरु सार्वजनिक गर्ने प्रवल सम्भावना राख्छन्, ती हुन् — कटक, संबलपुर, बालासोर, गंजाम, र फुलबनी आदि ।

कटक जिल्लाका परम्परागत बौद्ध गाउँहरु
ओडिशाको राजधानी भुवनेश्वर रेलवे स्टेशन देखि करिब ७४ किमी टाढा रहेको कटक जिल्लामा केही यस्ता गाउँहरु छन् जहाँ परम्परागत बौद्ध गाउँहरु छन् । त्यहाँ त्यस्ता केही अल्पसंख्यक समुदायहरु छन् जो दुइ हजार वर्ष देखि बौद्ध नै रहिआएको मानिन्छ र अहिले पनि बुद्ध धर्म नै अवलम्बन गछन् । स्थानीय विद्यार्थी अन्वेषक अरुण कुमार दत्ताले यसबारे जानकारी दिनुभएको छ ।

त्यहाँ चारवटा गाउँमा बौद्धहरु बसोबास गर्छन् — १. मनियाबन्ध । परम्परागत साडी बुन्नका लागि प्रख्यात यस गाउँमा परम्परागत बौद्ध मन्दिर, त्रिरत्न बुद्ध विहार, नेगा पहाडी गुफा, बौद्ध ध्यान केन्द्र इत्यादि छन् । यहाँबाट करिब ४० किमि टाढा कानपुरमा प्रज्ञापारमिता मन्दिर अवस्थित छ । यहाँको मूर्तिलाई १२०० वर्ष पुरानो भनिन्छ । त्यस्तै मनियाबन्धदेखि ६५ किलोमिटर टाढा खण्डपदमा जोगीजोगिनी बुद्ध पीठको मन्दिर छ जहाँ पञ्चबुद्धको मूर्ति (हाल चारवटा मात्र बाँकी) रहेको छ । यसलाई भारतकै सबै भन्दा ठुलो परम्परागत बौद्ध गाउँहरु मध्ये एक भनिन्छ । यहाँको जनसंख्या १००० परिवार जति छ । उनीहरुको आफ्नो संगठन छ जसको नाम मनियाबन्ध बौद्ध संघ, महमदपुर बौद्ध संघ हो । यसका साथै एक युवा बौद्ध संगठन पनि छ । २.नुवापटना । यहाँ सन् १९५७मा श्रीलंकाबाट ल्याएको बोधिवृक्ष छ, बोधि द्रुम बुद्ध विहार छ । यहाँका बौद्धहरु अशोकको राज्यकालदेखि बुद्ध धर्ममा समर्पित मानिन्छन् । यहाँ सन् १९७३मा दलाइ लामाले भ्रमण गर्नुभएको थियो । यहाँ करिब ५०० परिवार जति मानिस बस्छन् । ३. रेगाडी । भूवनेशवर रेलवे स्टेशनबाट ६५ किमी टाढा रेगाडीमा परम्परागत बौद्ध गाउँ तथा बुद्ध विहार रहेको छ । ४. महमदपुर । भुवनेश्वर रेलवे स्टेशनबाट ६७ किमी टाढा छ महमदपुर गाउँ । यहाँको जनसंख्या करिब ६०० छ । यस परम्परागत बौद्ध गाउँमा तथागत बौद्ध विहार छ ।

जिराङा पद्मसम्भव गुम्बा
एकातिर अहिले ओडिशाका मानिसहरु बुद्ध धर्म रुचाउँदैनन् भने अर्कोतिर तिब्बती मुलका वा हिमाली राज्यहरुका बौद्धहरुले ओडिशालाई पुण्यभूमि मानेर यहाँ बुद्ध धर्मको अभ्यास र प्रचार गर्नका लागि आएका छन् । यहाँका अहिलेका प्रमुख बौद्ध धार्मिक स्थलको रुपमा जिराङा गुम्बा प्रख्यात भएको छ । यहाँ तिब्बती बुद्ध धर्म मान्नेहरु धेरै देखेर यसलाई सानो तिब्बत अनि फुचोलिङ समेत भन्ने गरिन्छ । दक्षिण ओडिशाको चन्द्रागिरीमा अवस्थित यस गुम्बाको उदघाटन सन् २०१०मा दलाइ लामाले गर्नुभएको थियो । यहाँको महेन्द्रगढमा अवस्थित अवलोकितेश्वरको मूर्ति आकर्षक छ ।

जगन्नाथ मन्दिर बौद्ध हो ?
ओडिशाको एक महत्वपूर्ण तटीय शहर पुरी हो । यो शहर यहाँको जगन्नाथको मन्दिरको कारण प्रशिद्ध छ । १२औ शताब्दीमा पुनःनिर्माण गरिएको यो मन्दिरलाई विष्णुको एक रुप भनिन्छ । यहाँको पूजाविधिलाई तन्त्रयान बुद्ध धर्मको विकसित रुप भनेर पनि मानिन्छ । बौद्ध विद्वानहरु यो मन्दिर मौलिक रुपमा बौद्ध मन्दिर हो भनेर मान्छन् । यसको प्रशिद्ध रथ यात्रालाई बौद्ध संस्कृति तथा यहाँ राखिने तीन मूर्तिलाई बुद्ध, धर्म र संघको प्रतिक हो भनेर भन्ने गरिन्छ । यहाँको प्राचिन नाम चरितलाई हेरेर पुरातत्वविद् एलेक्जेन्डर कनिङ्घमले चीनियाँ यात्री हुयेन त्साङले वर्णन गरेको चेलितालो भनेको यही हो भनेर भनेको थिए ।

त्यस्तै किसिमले इतिहासकार एस एन सदाशिवनले आफ्नो पुस्तक भारतको सामाजिक इतिहासमा अर्का लेखक जोसेफ विल्किनसलाई उदृढ गर्दै पहिला त्यहाँ बुद्धको मूर्ति रहेकोमा पछि बुद्ध धर्म कमजोर हुँदै गएपछि त्यसैलाई जगन्नाथको रुपमा पुजिने गरेको उल्लेख गरको छन् । उनले त्यहाँ पहिला बुद्धको अस्थिधातु पाइएको र त्यसलाई अहिले कृष्णको हड्डी भनेर मानिने पनि लेखेका छन् । त्यस्तै अशोककालमा त्यहाँ लोहाबहु भन्ने आदिबासीहरुले बुद्ध धर्म अपनाएको र बुद्धको अस्थिधातु त्यहाँ राखेको पनि भनिन्छ । त्यस्तै भारतीय विद्वान स्वामी विवेकानन्द स्वयम्ले यो मन्दिर बौद्ध भएको उल्लेख गरेका थिए ।

वर्तमान अवस्थामा बुद्ध धर्म
प्राचिनकालमा ओडिशा बुद्ध धर्मको जगजगी थियो । यहाँ बुद्ध धर्मको अध्ययन, अनुसन्धान, ब्याख्या हुन्थ्यो, शासकहरु तथा स्थानीय बासीहरुमा बुद्ध धर्मप्रति श्रद्धा थियो । तर पछि यो सबै बिलाएर गयो । पछि ब्रिटिश राजमा र स्वतन्त्रता पछि पनि यहाँका प्राचिन स्थलहरुमा थुप्रै पुरातात्विक उत्खननहरु भए । मानिसहरुले आफ्नो ठाउँमा बुद्ध धर्मको यति लामो इतिहास रहेछ भन्ने थाहा पाए ।

यस बाहेक भारतमा र बाहिर पनि विश्वका विभिन्न ठाउँमा बुद्ध धर्मलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट अध्ययन र ब्याख्या गरिए । अमेरिका, जर्मनी जस्ता पश्चात्य देशहरुमा लेखक र दार्शनिकहरुले बुद्ध धर्मप्रति रुची देखाए । तिब्बतमा राजनीतिक परिवर्तनले गर्दा दलाई लामा निर्वासित भए र उनी जहाँ जहाँ गए, बुद्ध धर्मको प्रचार भयो । संसार भर बुद्ध धर्मको ब्याख्या र प्रचार भयो, विभिन्न देशमा बुद्ध धर्म अँगालेको र अध्ययन केन्द्र तथा मठ मन्दिर खुलेको खबर आयो । यसको प्रतिविम्ब भारतमा पनि देखियो । भारतका विद्वानहरुले पनि बुद्ध धर्मको बारेमा अध्ययन शुरु गरे । अहिले बौद्ध विद्वानहरु, पुरातत्वविदहरु र केही सीमित बुद्ध धर्म अभ्यासकर्ताहरुको मिहेनत र प्रचार प्रसारको कारणले यहाँ बुद्ध धर्ममा रुचि राख्नेहरु केही मात्रामा भएपनि बढेको देखिन्छ । तैपनि भारतका अधिकांश प्रदेशहरुमा जस्तै यहाँ पनि जतिसुकै बुद्ध धर्मको लामो गहिरो र महत्वपूर्ण इतिहास भएतापनि, यहाँ त्यस्ता पुरातात्विक अवशेष र प्रमाणहरु पाइएतापनि अधिकांश ओडिशाबासीहरुलाई बुद्ध धर्मले आकर्षण गर्न सकेको छैन ।

यसै बिच ओडिशाका केही गाउँहरुमा परम्परागत रुपमा बुद्ध धर्म मानिआएको छ । करिब १७ गाउँमा फैलिएका उनीहरुलाई अहिले सारक (श्रावक)हरु भनिन्छ र करिब १ लाख २० हजार जति जनसंख्या भएको अनुमान गरिएको छ । यहाँका बौद्धहरु अशोक कालदेखि नै बौद्ध भएको बताउँछन् । उनीहरु बुद्ध पूर्णिमा मान्छन् । उनीहरुका अनुसार बुद्धदेव अहिले पुरीमा बस्नुहुन्छ र धर्म चक्र समात्नुहुन्छ ।

यस बाहेक यहाँ पनि भारतका अन्य राज्यमा जस्तै अछुतहरु पनि बस्छन् । तर उनीहरुलाई अछुत भनेर दमन वा बहिष्कार गरेको अवस्था भने देखिँदैन । यहाँ पनि अम्बेडकरको दर्शनबाट प्रभावित भएर केही अछुतहरुले बुद्ध धर्म अपनाएका छन् । तर पनि तुलनात्मक रुपमा हेर्दा जहाँ भारतका अन्य प्रान्तहरुमा अंबेडकारवादी बौद्धहरु धेरै सशक्त र संगठित छन् भने ओडिशामा यो अभियान त्यति सफल देखिँदैन ।

अहिले ओडिशा बुद्ध धर्म निकै कमजोर भएका राज्यहरु मध्ये एक पर्दछ । अहिले ओडिशामा केही बौद्ध संघसंस्थाहरु छन् जसले बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसार गर्ने तथा बुद्ध धर्मसँग सम्बनिधत कार्यक्रमहरुको आयोजना गर्छ । त्यस्तै यहाँ केही बुद्ध धर्मको अध्ययन गर्ने संस्थाहरु खुलेका छन् । जस्तै भुवनेश्वरको नालन्दा बौद्ध अध्ययन संस्थानले बौद्ध दर्शन, इतिहास तथा संस्कृति अध्ययन गर्ने प्रोग्राम खोलेको छ । त्यस्तै भुवनेश्वरकै उत्कल विश्वविद्यालयमा पनि बौद्ध अध्ययन विभाग छ जहाँ बौद्ध अध्ययनमा पोस्ट ग्राजुएट कोर्स खोलेको छ । यस प्रकार हेर्दा यहाँ बुद्ध धर्मको राम्रै विकास हुने सम्भावना भने देखिन्छ ।

बौद्ध मासिक आनन्दभूमि चैत्र २०८०मा प्रकाशित

फोटोहरु इन्टरनेटका विभिन्न साइटहरुबाट साभार गरिएका हुन् ।

Buddhism in Odisha (India), published in Buddhist Monthly “Anandabhumi”, from Kathmandu, Nepal in 2024 March.

Photos are taken from the Internet social media.

https://bit.ly/4awNdwH