निभाः क्यातुसेच्वं । अगस्टया सिचुगु फसं जिमित कुचुकुचु नकःवयेधुंकल । ज्यःनां यानाच्वँतले थौं जिपिं वनेगु रहस्यमय थाय्या बारे खासखुस चर्चा जुयाच्वन । फ्रान्स जक मखु मेमेगु देय्यापिं मनूत जिमिगु पुचलय् । अन वना धाःपिं सुं मदु, खालि जिं अथे ब्वनातया, थथे ब्वनातया धाइपिं जक । दक्व किताबी ज्ञान इउँवयाच्वंपिं जक । किताबय् खंगु आखः आः उमिगु मिखाय् न्हयःने हे प्याखं हूवयेत्यंगु दु ।
फ्रान्सया ग्रेजिल्योंया महललय् एस्पेरान्तोया विशेष कक्षाय् ब्वतिकायेत थी थी देसं वःपिं दक्व । जि छम्ह जक नेपाःमि अन । थौं २०१२ अगष्टया ६ ।
ज्यःनां सिधयेवं जिमिगु गाडी वन प्लसीबुरेया अल्केमि महल (Château du Plessis Bourre el’alchimie) पाखे । थौं ला जिपिं १७म्ह दु । गाडीइ जिमि गाइड ज्याकलिन नापं लाःगुलिं जिपिं वनेत्यनागु थाय् वा भचा भचा जानकारी कायेखन । अद्भुत, रहस्यमय, लाक्षणीक व प्रतिकात्मक अलंकारं छाय्पियातःगु व महलया ऐतिहासिक जक मखु, झीगु भासं धायेगु खःसा बोक्सी विद्याया केन्द्र नं खः हँ । म्ह म्हि हे झसंग वंक कनाहल वं । जि छकलं हे ह्यारि पोटरया बोक्सी विद्या सयेकेगु स्कुलय् थ्यन । जि नं आः च्वाफिइ फ्यतुनाः संसार चाःहिले मास्ति वल । व हे च्वाफिइ च्वनाः जि नं छकः नेपाः वना वयेथें जुयवल जितः । पतिंचाय् मत च्याकाः गथांमुगःचा माःवनेथें जुयावल जितः ।
थ्यन, दुहाँ वनेत १० यूरोया पुइँ हायेमाः । बांलाःगु अले स्वये बहगु जुयाः ला काल जुइ नि । झीथाय् व पुलिस व आर्मिया ततःग्वःगु गाडिं लँजुवातय्त थातामाथा याइगु हनुमानध्वाखाय् वनेत अले लँय् ध्यध्यपनाः सामान मिउवइपिन्त सामना यायेत ला न्हय्सः पुलेमाः धाःसा थनया थ्व सुन्दर पक्षयात वालास्वयेत म्वाःलीगु जुइफइमखु । अले हानं उलिमछि ध्यबा पुलेधुंकाः नं सेनातय् जा थुयाः नयेजिउथाय् पर्यटकतय्त नो इन्ट्रीया बोर्डतयाः दुतमकाइथाय् नं ला मदु जुइ नि ।
फोटोफिटो कायेगु ज्या ला जुयाच्वन । तर लँय्निसें जायावःगु कौतुहलताया निदान गन व गबले? थःत तबाय्त पिइका तयेमफुत ।
माइन ए ल्वा डिपार्टमेन्टया एक्वील कम्यूनय् अवस्थित थ्व महल जुजु लुइ झिंछम्हम्हस्या सल्लाहकार व अर्थमन्त्री झंबुरें सन् १४६८ निसें १४७२ दुने दयेकूगु जुयाच्वन । थ्व महल सन् १९११य् रिलेसाउट दि डालमाटीया ल्हातिइ लाःवनेवं थुकिया संरक्षणन्ह्यात । तर नं न्ह्यथनेमाःगु खँ ला छु धाःसा झिंन्यासःदँ पुलांगु थ्व महलया पिनेया स्वरुप थौंतक नं जिर्णोद्धार यायेम्वाःनि । सर्बसाधारण मनूत वयेदुसां थ्व थौं तक नं निजी स्वामित्वय् । न्ह्यःनं स्वयेबलय् स्वतजाःगु, हाकुगु औसत छेँय् दइगु स्लेटया पा अले जवंखवं त्याःचिंगु धरहरा दूगु व खरानीरंगया व महल आकर्षक खनेदु । सिउपिन्सं अन धयाच्वन — थ्व थाय्या ऐतिहासिक महत्व दूगु अले सुन्दर नं जूगुलिं थन थी थी देय्या नां दंगु फिल्मया शुटिङ नं जूगु दु हँ ।
पलख पियेवं जिमि गाइड वल । ल्हातिइ ८ इन्ची ति तःहाकःगु पुलांगु ताःचा छनछन संकाः नीनिदँ ति दुम्ह हिसिचा दुम्ह मय्जुं दक्वस्या ध्यान सालाकाल । जि जक मखु यक्वसित वयागु फ्रेन्च भासं कनाच्वंगु व महलया इतिहासं स्वयाः वयागु ल्वःवनापुसेच्वंगु म्हगः जक मखु, छिनछिनय् हिलीगु वयागु ल्हाः व म्हया मुद्रां सालाच्वन ।
विशाल प्यकुंलाःगु पुखूया दथुइ दयेकातःगु थ्व १५औं शताब्दीया मास्टरपीस महलय् वनेत दथुइ च्वंगु ताँपु पारयानाः वनेमाः । पुखू धइगु हे सुरक्षा । काचाक्क गनं नं सुं दुश्मन वयेमफइगु जुयाः हे उमि थःत पुखूया दथुइ सुरक्षित तायेकीगु जुइ । ताँपु नं क्वचाये न्ह्यः छकूचा सिँयागु मेगु ताँपु दु । मालकि मालकि व ताँपु जुयाबी, म्वालकि म्वालकि ध्वाखाया खापा जुयाबी — थज्याःगु ताँयात अन पों बास्कुलां (pont basculant वा अंग्रेजी भासं ड्रब्रिज drawbridge) धाइ । चसीचाम्ह व गाइड मय्जु मफु मफु व ताँ आः नं सञ्चालनय् वःनि धकाः क्यनेत सिखः ज्वनाः साल, जिपिं मध्ये फुपिं निम्हस्वम्हस्या नं ग्वहालि याः बलय् ध्वाखां पिने थसः पानाच्वंगु ताँ क्वाराक्वारा सनाहल ।
दुने चुकय् प्यतँजागू छेँ स्वखें घेरेयानातःगु दु । अनया अंगः, अंगलय् खानातःगु किपा आदि ला महत्वपूर्ण व सुन्दर जुहेजुल । झ्याःत ततःपाः (अन अक्सर महलय् ततःपाःगु झ्याः दइमखु । उकियात सुरक्षाया दृष्टिकोणं पाय्छि मजू धाइ) । उकिसं अनया गार्डत च्वनीगु धयातःगु छकू क्वथा थ्व महलया नुगःचु । थ्व महल हे थनया बँय्, अंगलय् व विषेशयाना धलिमय् च्वयातःगु रहस्यमय चित्रया कारण विश्वय् नांजाः । चित्रत नं स्वस्वं हे ख्वाःपा हिलावंथें — गबलें छु थें गबलें छु थें । गुम्ह मस्त थेंच्वं, गुम्ह काल्पनिक जनावरत थेंच्वं ।
थ्व महल आः नं सुयागुं निजी सम्पत्ति जुगुलिं थन गुगुं कथंया फोटो कायेमजिउ धकाः ला धयातःगु खः । तर दक्वसिया ल्हातिइ हे धयाथें मोबाइल वा क्यामेरा दु । पतिंचा सुम्क च्वनेमफु, कितिकिति सः वयाच्वन । दक्वस्या अनया हरेक अंगः, कुंचा, झ्याः, धलिंया किपा कयायंकेगु मनसुवा जिउसां मजिउसां पुवनाच्वन ।
रहस्यमय विद्वान झंबुरेया सुन्दर रचना — थुकियात संकेतिक भासं च्वयातःगु चित्र धाइ, अथवा थुकी दुने चिन्तामणि र अमृतया रहस्य सुलाच्वंगु दु धाइ — थ्व हे खः गुकिं मध्ययुगया शक्ति व रेनेसांयुगया सुन्दरतायात ल्वाकछ्याइ । थ्यंमथ्यं ८०ताजि स्वां, सिमा, वनजंगल, जनावर अले मनूया जादुइ चित्रण — थनया सःसिउपिं, वा धाये अबलय्या सिद्ध मनूतय्सं थःगु अध्ययनया उच्चतम विन्दुइ थ्यंकाः गुगु ज्ञान हासिलयाःगु खः उकियात गुप्त व सांकेतिक भासं च्वयाः लिपाया पुस्तायात हस्तान्तरण यानाथिकल । तर लिपाया पुस्तां तारिफ जक यायेसयेकल, कायेमफुत । पाय्छि झी नेवाःतय्गु यक्व धयाथें परम्परागत कला, शीप व ज्ञान थें ।
अल्केमी विज्ञान मखु । तर अन जुया वयाच्वंगु वैज्ञानिक प्रयोग, अनुसन्धान व आविष्कारयात सलंसः दँ तक चुनौती बियाच्वन । तन्त्र मन्त्र झीगु लागि तःधंगु खँ मदु । जामन गुभाजुया तन्त्रया बाखं झीसं मचाबलय् न्यनावयाच्वना । कनेगु खँ झीके मदुगु हे जा मखु तर उकियात मचाबाखंया मिखां बाहेक मेगु अथ उकी दुवालेगु झीके फुर्सद मदयाच्वन । झीत अन्धविश्वासं त्वःतल धाःसा अले थःगु पुर्खाया उपलब्धियात द्यः धकाः जाकिं कयेकेगु व कपाः दिकाः भागि जक यायेगु त्वःताः अध्ययन अनुसन्धान यात धाःसा कमसेकम स्वयम्भूया शान्तिपुलिइ दुने थज्याःगु रहस्यया भण्डार दु जुइ, उकिया अध्ययन यायेगु अले उकिया ज्ञान नेवाः, नेपालीत जक मखु विश्वय् हे क्यनेगु शक्ति झीके वइ ।
“जिं थ्व चित्रया बारे न्ह्याक्व धाःसां अपूर्ण हे जुइ । वंगु ५०० दँ निसें थ्व चित्रयात उल्था, ब्याख्या यायेत अले थुकिया पाखें लाभ कायेत यक्व मनूत लगे जुयाच्वंगु दु । जुया नं च्वनीतिनि जुइ,” गाइड मय्जुं थुलि धयाः रहस्यया धकिं मचायेकुसें जिमित मेथाय् यंकल ।
अनं जिपिं व महलया लाइब्रेरी, द्यनेगु क्वथा व च्यापेल वा प्रार्थना गृहलय् पलख ई बिकाः गुइँगुइँनीगु स्वहाने जुयाः पिहाँ वया ।
पिनेया सिचुगु फसं जिमित न्यन — “नाप लानावयेधुन ला अल्केमियात?”
भारतका केही नयाँ बनेका राज्यहरु मध्ये एक छत्तीसगढ हो । देशको लगभग मध्य पूर्वमा अवस्थित यो राज्य सात राज्यहरु — उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, झारखण्ड, ओडिशा, आन्ध्र प्रदेश तथा तेलंगाना — बाट घेरिएको छ । सन् २००० मा अलग्ग राज्यको रुपमा स्थापना हुनुभन्दा पहिले यो मध्य प्रदेश को एक भाग थियो । अहिले यसको राजधानी रायपुर रहेको छ । यसको कुल क्षेत्रफल १३५,१९० वर्ग किलोमिटर छ र यहाँको जनसंख्या २ करोड ८ लाख छ ।
प्राचिन कालमा यहाँ पुलिन्दा नामक आदिबासीहरुले राज्य चलाउँथे । मौर्य तथा नन्द कालमा यहाँ राज्यको उपस्थिति भएको कुरा यहाँ प्राप्त पुरातात्विक अवशेषहरुले बताउँछ । यहाँ सुरगुजा, बिलासपुर तथा सिरपुर आदि तत्कालिन बस्ती थिए । यहाँ इशापूर्व तेश्रो शताब्दीको मौर्यकालमा थुप्रै विकास भएको पाइन्छ । त्यस्तै यहाँको जागिमारा गुफा यहाँको एक उल्लेखनीय प्राचिन स्थल हो जहाँ केही महत्वपूर्ण अभिलेखहरु पनि पाइएका छन् ।
सोमवंशी राजाहरुले भारतका विभिन्न क्षेत्रमा छैठौं देखि १२ शताब्दीसम्म शासन गरे । यसबाहेक ७औ तथा ८औं शताब्दीमा यहाँ पाण्डुवंशीहरुले शासन गरेको पनि उल्लेख पाइन्छ ।
पछि सन् १७४१ देखि १८४५सम्म यो मराठा राज्यको अन्तर्गत थियो । पछि ब्रिटिश राजमा यो केन्द्रिय प्रदेशहरु अन्तर्गत छत्तिसगढ डिभिजनको रुपमा आयो । पछि सन् १९०५मा सुरगुजा प्रदेशहरु बंगालबाट छत्तिसगढमा सारिए । सन् १९५६मा यसलाई मध्य प्रदेशसँग गाभियो अनि फेरि २०००मा अलग्ग प्रदेशको रुपमा अगाडि आयो ।
Rayapur Chhatisgarh
छत्तिसगढमा बुद्ध धर्मको इतिहास हाल भारतका अन्य राज्यहरु जस्तै छत्तिसगढ पनि हिन्दु बाहुल्य भएको राज्य हो । यहाँका जनसंख्याको ९३.२५ प्रतिशत जनता हिन्दु छन् । यस भन्दा सानो समुदाय भनेको मुस्लिमहरुको हो जसले यहाँको २.०२ प्रतिशत जनसंख्या ढाकेको छ । अनि यहाँ बौद्धहरु नगन्य मात्र छन् । यहाँ अहिलेको जनसंख्याको०.२८ प्रतिशतले बुद्ध धर्म मान्छन् भनिएको छ ।
केही बौद्ध ग्रन्थको वर्णन अनुसार भगवान बुद्ध दक्षिण कोसलको यात्राको सिलसिलामा हालको छत्तिसगढमा रहेको शिरपुरमा आउनुभएको थियो । यहाँका लेखक हरि ठाकुरका अनुसार तत्कालिन कोसल नरेश विजयसको निमान्त्रणामा भगवान बुद्धले यहाँको श्रीपुर (अहिलेको शिरपुर)मा तीन महिना बिताउनु भएको थियो । प्रमाणित इतिहासको आधारमा भन्ने हो भने छत्तिसगढमा बुद्ध धर्मको प्रवेश अलि पछि मात्र भएको देखिन्छ ।
भारतका लगभग सबै क्षेत्रमा बुद्धको जीवनकालमा अथवा कमसेकम पछि अशोकको राज्यकालमा अर्थात् ईशापूर्व तेश्रो शताब्दीसम्ममा बुद्ध धर्मको राम्रै विकास भइसकोको देखिन्छ । तर छत्तिसगढमा भने यस बेलासम्म बुद्ध धर्मका प्रचार वा विकास भएको ठोस प्रमाण पाउन मुश्किल छ । अहिलेसम्म भन्न सकिने कुरा यति हो कि यो क्षेत्र इस्वीको ५औदेखि भारतकै एक महत्वपूर्ण धार्मिक क्षेत्रको रुपमा विकास भयो, जहाँ हिन्दु, जैन तथा बुद्ध धर्मले आआफ्नो किसिमले विस्तार हुने मौका पायो । यहाँ यस अवधिका तीनवटै धर्मसँग सम्बन्धित अवशेषहरु पाइएका छन् ।
छैठौं देखि १२ शताब्दीसम्म सोमवंशीहरुले मुख्यतयाः आजको छत्तिसगढ, मध्यप्रदेश तथा उत्तर प्रदेशमा शासन गरे । तैपनि उनीरुको शासन छत्तिसगढको पश्चिमी भागमा केन्द्रित थियो किनभने उनीहरुले यस प्रदेशको पश्चिमी भागमा पर्ने रतनपुरलाई राजधानी बनाएका थिए । यी राजाहरुको समयमा यहाँ बौद्ध, जैन तथा हिन्दु केन्द्रहरुको विकास भएको थियो । यसरी हेर्दा कमसेकम पनि छैठौं तथा सातौं शताब्दीमा छत्तिसगढमा बुद्ध धर्मको विस्तार गर्नमा शिरपुरको ठुलो भूमिका रहेको देखिन्छ ।
करिब सातौं शताब्दीका कुनै शासक भवदेव रङ्केसरीको शिलालेखमा शाक्यमुनि बुद्धको मन्दिर निर्माणको जानकारी पाइएको छ । सोही पाण्डु वंशका शासक महाशिवगुप्त बालर्जुनको मल्हार ताम्रपटमा कैलासपुर गाउँ बौद्ध संघलाई दान भएको उल्लेख गरिएको छ । उनैकोे शासनकालको शिरपुरको शिलालेखमा बौद्ध विहार, मन्दिर र भिक्षुहरूको उल्लेख छ । यसकारण उनले यहाँ बुद्ध धर्मलाई संरक्षकत्व प्रदान गरेर यसको विकासमा योगदान दिएको मानिन्छ ।
त्यस्तै किसिमले कलचुरी शासक जजलदेव प्रथमको रतनपुरमा पाइएको शिलालेखका अनुसार पनि रुद्रशिव आफैं र अन्य धार्मिक विद्वानहरू बाहेक, उनी पनि दिग्नागको प्रामाणिक कामको बारेमा उल्लेख भएको थियो । अझ पृथ्वीदेव द्वितीयको कोनी शिलालेखमा लेखिएको प्रशस्तीका अनुसार यसका लेखकलाई बौद्ध आगमको बारेमा ज्ञान थियो । यी उल्लेखहरूबाट यो स्पष्ट हुन्छ कि बुद्ध धर्म छत्तीसगढ क्षेत्रमा बाह्रौं शताब्दीसम्ममा निश्चित रूपमा अध्ययन र सम्मान गरिएको थियो ।
हुयेन त्साङको वर्णन भारतका थुप्रै अन्य बौद्ध शहर वा केन्द्रहरुको बारेमा जस्तै छत्तिसगढको बौद्ध इतिहासको बारेमा जान्नको लागि हुयेन त्साङका यात्रा विवरणको भर पर्नुपर्ने अवस्था छ । चीनियाँ यात्री बौद्ध भिक्षु हुयेन त्साङ भारतका विभिन्न बौद्ध तीर्थस्थलहरुको भ्रमण गर्दागर्दै इस्वी ६३९मा छत्तिसगढको शिरपुर पुगेको थिए । त्यसबेला यो निकै ठुलो बौद्ध केन्द्रको रुपमा विकास भइरहेको थियो । उनको विवरण अनुसार यहाँ १०० भन्दा बढी विहारहरु तथा १० हजार बौद्ध भिक्षुहरु थिए । उनले त्यसबेलाको कोसलका राजालाई क्षेत्रीय बौद्ध भनेका थिए । केही इतिहासकारहरुले यो राजा शिवगुप्त बलार्जुन हुनुपर्छ भनेर अनुमान गरेका छन् । उनले बौद्धहरुलाई आर्थिक सहयोग गरको थियो भन्ने अभिलेखहरुमा देखिएको छ ।
यहाँका केही ऐतिहासिक बौद्ध केन्द्रहरु शिरपुर ः छत्तिसगढको बुद्ध धर्मको कुरा गर्दा शिरपुर (श्रीपुर)को बारेमा विशेष उल्लेख गर्न जरुरी हुन्छ । यो स्थान अहिले प्रदेशको राजधानी रायपुरबाट ७८ किलोमिटरको दुरीमा महानदी नामक नदीको किनारमा रहेको छ । यो क्षेत्र दक्षिण कोसल राज्य अन्तर्गतका सोमवंशी राजाहरुको राजधानी थियो ।
लगभग १० किलोमिटरको क्षेत्रमा फैलिएको शिरपुर भारतकै बुद्ध धर्मको इतिहासको एक अलग्ग किसिमको प्रमाण हो । यद्यपि यो धेरै वर्षसम्म मानिसहरुको नजरबाट टाढा रह्यो । सन् १८८२मा एलेक्जेन्डर कनिङघमले यहाँ पुरातात्विक उत्खनन् गरेपछि यसको बारेमा भारत लगायत विश्वमा नै यसको प्रचार भयो ।
सन् २००३मा यहाँका १८४ वटा ढिस्काहरु पुरातात्विक महत्वका हुन् भनेर अनुमान गरियो र ठुलो तहको उत्खनन् थालियो । यसबेला गरिएको एक उत्खननले त्यहाँ १०वटा बौद्ध विहारहरु लगायत अन्य मन्दिरहरु आदि पनि पत्ता लागेका थिए । यहाँ पाइएका बौद्ध अवशेषहरुको गणना गर्दा यहाँ एक सय बौद्ध विहार भएको तथ्यांक आएको छ । यो भनेको भारतकै एक विशाल बौद्ध नगर वा अध्ययन केन्द्र हुन आउँछ ।
यहाँ पाइएका बौद्ध विहारहरु एकदम विशाल छन् र ती मध्ये केही त नालन्दाका विशाल संरचनाहरुसँग तुलना गर्न योग्य छन् भनिएको छ । अहिलेसम्मको अध्ययनमा यस क्षेत्रमा ७०० ढिस्काहरु, १०० बौद्ध विहार तथा चैत्यहरु, मैत्रय बुद्ध तथा पद्मपाणि लोकेश्वर आदिका ७९ काँसका मूर्तिहरु तथा अन्य बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित पवित्र अवशेषहरु तथा प्राचिन मूर्तिहरु पाइएका छन् । यहाँ पाइएको एक भिक्षा पात्रलाई २२ सय वर्ष पुरानो भनिएको छ । यी कुराहरुले गर्दा छत्तिसगढको बुद्ध धर्मको इतिहास भनेर देखाउन मात्र हैन भारतको बुद्ध धर्मको इतिहासको अध्ययन गर्दा पनि यहाँको नाम नछुटाइकन लिनु पर्ने हुन्छ ।
यी प्रमाणहरुले शिरपुर क्षेत्र त्यसबेला महत्वपूण शिक्षाको केन्द्रको रुपमा विकास भएको हुनुपर्छ भन्ने देखाउँछ । साथै यसले त्यसबेला यहाँका शासकहरुले बुद्ध धर्मको विकास तथा संरक्षणको लागि धेरै बजेट दिने अनि संरक्षकत्व प्रदान गर्ने गर्थे भन्ने पनि देखिएको छ । यस प्रकार राज्यको साथ कुनै पनि ठाउँमा बुद्ध धर्मको विकासको लागि अत्यन्त जरुरी हुन्छ भन्ने प्रष्ट हुन्छ । त्यस्तै यहाँ पाइएका ध्यानी बुद्धहरु तथा बोधिसत्वका मूर्तिहरुले यहाँ त्यसबेला महायान तथा वज्रयानको विकास भएको कुरा पनि देखाउँछ । अहिलेको अवस्थामा छत्तिसगढमा बुद्ध धर्म विलय भइसक्दा पनि शिरपुरका पुरातात्विक अवशेषहरुले त्यहाँको गौरवमय इतिहास बताइरहेको छ ।
यहाँ उत्खनन् गरेर प्राप्त भएका महत्वपूर्ण प्रचिन मूर्तिहरु तथा अन्य अवशेषहरु शिरपुरमा अवस्थित पुरातत्व संग्रहालयमा प्रदर्शनमा राखिएका छन् । ती वस्तुहरु इतिहासकारहरु, कलाप्रेमीहरुका लागि महत्पपूर्ण अध्ययनका सामाग्री बनेका छन् ।
छत्तिसगढमा बुद्ध धर्मको पुनरुत्थान तथा बौैद्ध जागरणको लागि यहाँ शिरपुरमा सन् २०१३मा एक अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो, जसमा प्रमुख अतिथि दलाइ लामा हुनुभएको थियो । यहाँ शिरपुरको पर्यटकीय महत्व बुझेर यिहाँको सरकारले सन् २०१५मा शिरपुरलाई बौद्ध सर्किटमा समावेश गरेको थियो । भारतको केन्द्र सरकारले देशको पर्यटनको विकासको लागि देशभरका बौद्ध सम्पदा स्थलहरुलाई जोडेर बौद्ध सर्किट निर्माण गरेको थियो ।
प्रज्ञागिरी ः छत्तिसगढ राज्यको राजनन्द गाउँ जिल्लाको डोँगरगढ इलाकामा करिब ३०० मिटर अग्लो डाँडामा नयाँ ३० फिट अग्लो बुद्धको मूर्ति स्थापना गरिएको छ । यसको निर्माण सन् १९९८मा भएको थियो भने यसको संयोजन भदन्त संघरतन मानकेले गरेको थियो । यहाँ हरेक वर्ष हुने धार्मिक कार्यक्रममा नेपाल लगायत विभिन्न देशका बौद्ध अभियन्ताहरु सहभागी हुने गरेको छ ।
डमरु ः छत्तिसगढको बालोदबजार जिल्लाबाट १४ किलोमिटर टाढा रहेको डमरु गाउँ पनि कुनै बेला बौद्ध बस्ती रहेको भेटिएको छ । यहाँ पुरातात्विक उत्खननका क्रममा भगवान बुद्धको खुट्टाको छाप अंकित ढुंगा फेला परेको छ । यो चिन्हलाई मध्य भारतमा पहिलो पटक भेटिएको मानिएको छ । बौद्धहरुले विशेष गरी थेरवादको प्रचार भइरहँदा त्यसबेला भगवान बुद्धको मानव आकृतिको मूर्ति बनाउने प्रचलन आइसकेको थिएन र त्यसबेला यस्ता प्रतीकहरुमा बुद्ध पूजा गर्ने गर्थे । बुद्ध मूर्तिको निर्माण पछि पनि थेरवादीहरुले इस्वीको पहिलोदेखि पाँचौं शताब्दीसम्म यो प्रतीक बनाएर पूजा गर्ने गर्दथे । यस भगवान बुद्धको पदचिन्हको पत्ता लागेकोले डमरु भन्ने गाउँ पहिलो र पाँचौं शताब्दीको बीचमा थेरवाद समुदायको प्रमुख केन्द्र भएको देखाउँछ ।
भोङ्गापाल ः यहाँको भोङ्गापाल भन्ने ठाउँमा रहेको जंगल भित्र इँटाको चैत्यको अवशेष पाइएको छ । सन् १९९०को उत्खननबाट प्राप्त यस पाँचौं वा छैठौं शताब्दीको चैत्यलाई यस क्षेत्रकै एक मात्र इँटाको चैत्य मानिन्छ । यसका साथै यसैको छेउमा एक प्राचिन बुद्ध मूर्ति पनि पाइएको थियो । दुबै हात भाँचिएको अवस्थामा रहेको यस मूर्तिलाई अहिले यहाँका स्थानीयहरुले डोकरा बाबा तथा गाँडा देव भनेर पुजा गर्ने गर्छन् ।
समयचक्रमा यहाँ बौद्धहरु हराउँदै गएपछि वा बुद्ध धर्म विलय हुँदै गएपछि यहाँका हिन्दुहरुले यहाँका बौद्ध मन्दिर वा मूर्तिहरुलाई कपडाले बेरेर वा रंगलेपन गरेर हिन्दु मूर्ति वा मन्दिरको रुप दिएको पाइन्छ । जस्तै यहाँको आडभामा स्थित अष्टभूजी देवी मान्दिर वास्तवमा बुद्ध मूर्ति हो भनेर यहाँका बौद्धहरुले भन्दै आएका छन् ।
वर्तमान अवस्थामा छत्तिसगढमा बुद्ध धर्म आज छत्तिसगढमा बुद्ध धर्म व्यापक रुपमा प्रचलित छैन । अहिले भारतका अन्य राज्यहरुमा जस्तै छत्तिसगढमा पनि केही हदसम्म बुद्ध धर्मको पुनर्जागरण भइरहको छ । यहाँ पनि नवजागरण भनेको हिन्दु धर्म भित्र दलित वा अस्पृष्य भनिएका मानिसहरुले आफ्नो धर्ममा भएको अपमान सहन नसकेर बुद्ध धर्मलाई अंगिकार गरेका नै धेरै देखिन्छ ।
यस प्रकार अहिले यहाँ अम्बेडकारको प्रभावमा आएर बुद्धधर्म अंगालेकाहरुले स्थानीय स्तरमा विभिन्न ठाउँमा विहार बनाएर स्थानीय मानिसहरु भेला भएर बुद्ध पूजा लगायतका धर्म अभ्यास गर्ने गरेको पाइन्छ । अहिले यहाँका प्रमुख नयाँ विहारहरु यस प्रकार छन् — सुगत बुद्ध विहार (अम्बेडकार नगर), भदन्त आर्य नागर्जुन सुराइ ससाइ बुद्ध विहार (महासमुन्द), प्रदन्य बुद्ध विहार (तुलसीपुर), सम्यक बुद्ध विहार (पञ्चशिल नगर, दुर्ग), महाप्रदन्य बुद्ध विहार (दल्ली राजहारा), पञ्चशिल बुद्ध विहार (दुर्ग), डा. भदन्त आनन्द कौशल्यायन बुद्ध विहार (शंकर नगर, दुर्ग), चन्द्रमणी बुद्ध विहार (भिलाइ) इत्यादि । यी विहारहरुमा नियमित बुद्ध पूजा इत्यादि हुनुका साथै विभिन्न बौद्ध व्यक्तित्वको स्मरणमा प्रवचन इत्यादि कार्यक्रमहरुको पनि आयोजना हुने गर्दछ ।
यद्यपि यहाँ अहिले पनि बौद्धहरुको कार्यक्रम तथा गतिविधिलाई हिन्दु विरोधी भनेर चित्रण गर्ने गरेको देखिन्छ । उदाहरणको लागि सन् २०२२को नोभेम्बरमा छत्तिसगढको राजनन्द गाउँमा एक धर्मान्तरण कार्यक्रमको आयोजना गरिएको थियो, जसमा केही दलित समुदायका मानिसहरुले बुद्ध धर्मलाई ग्रहण गरे । यस कार्यक्रममा काँग्रेसका तर्फबाट मेयर बनेकी हेमा देशमुख उपस्थित भइन् भनेर त्यहाँको राजनीतिक वृत्तले उनलाई हिन्दु विरोधी कार्यक्रममा भाग लिएको भनेर आलोचना गरे । ०००
झारखण्डमा बुद्ध धर्म भारतको छत्तिसगढ सँग जोडिएको यस्तै यस्तै प्रकारको भूबनोट, इतिहास र संस्कृति भएको अर्को राज्य झारखण्ड हो । यो अहिलेको भारतको नक्सामा पूर्वी भारतको एक राज्यको रुपमा देखा पर्छ । यसको पूर्वमा पश्चिम बङ्गाल, पश्चिममा छत्तिसगढ, उत्तरपश्चिममा उत्तर प्रदेश, उत्तरमा बिहार र दक्षिणमा उडिसा अवस्थित छन् । राँची सहर यस प्रदेशको राजधानी हो । यसको क्षेत्रफल ७९,७१६ वर्ग किलोमिटर छ अनि यहाँको जनसंख्या ४.०६ करोड छ यस अर्थमा यो राज्य नेपाल भन्दा सानो तर यहाँको जनसंख्या नेपालमा भन्दा धेरै देखिन्छ ।
यहाँ प्राचिनकालदेखि मानव सभ्यताको विकास भएको पाइन्छ । यहाँ फेला परेका बस्तुहरु नवपाषाणदेखि मध्ययुगीन कालसम्मका छन् भनेर पुरातत्वविद्हरुले भनेका छन् । यस क्षेत्रमा विभिन्न कालमा नन्द, मौर्य र गुप्त सहित धेरै साम्राज्य र राजवंशहरूले शासन गरेको इतिहास पाइन्छ ।
ईसा पूर्व ५०० अथवा लगभग बुद्धको जीवनकालमा यो झारखण्ड राज्य मगध र अङ्गको एक भाग थियो । मौर्य कालमा, यस क्षेत्रमा धेरै राज्यका शासकहरुले शासन गरे । अशोकको शासनकालमा यो मौर्य साम्राज्यको अन्तर्गत आयो । यहाँ गरिएका पुरातात्विक उत्खननहरुले यहाँ इस्वीको लगभग पहिलो शताब्दीका अवशेषहरु भेट्टाएका थिए । यस पछि यहाँको धेरै समयको इतिहास स्पष्ट देखिँदैन ।
सातौँ शताब्दीमा भारतका विभिन्न बौद्ध तीर्थस्थलको भ्रमण गर्न आएका चिनियाँ यात्री हुयेन त्साङले आफ्नो यात्रा विवरणमा झारखण्डको वर्णन गरेको पाइन्छ जसले यस क्षेत्रको इतिहासको बारेमा थप जानकारी राख्न सहयोग गरेको छ ।
यसका साथै अर्कोतिर सातौं शताब्दीको आसपासमा यो पाल साम्राज्यको अन्तर्गत थियो र यसको उत्तरमा मगध, दक्षिणमा ओडिशा, पूर्वमा चम्पा तथा पश्चिममा महेन्द्र राज्यहरु थिए । हुयेन त्साङले यात्रा गर्दा उनले यहाँ कर्णसुवर्ण राज्य भएको तथा शशांक राजा भएको उल्लेख गरेका छन् । त्यसबेला यो राज्य पाल साम्राज्य अन्तर्गत थियो ।
सोह्रौं शताब्दीमा यहाँ राजपुतहरु शासन गर्थे भने पछि यो मुगलहरुको आक्रमणमा पर्यो । सन् १७६५ पछि यो ब्रिटिशहरुको शासन अन्तर्गत पर्यो । भारतको स्वतन्त्रता संग्राममा झारखण्डको भूमिकालाई भारतीय इतिहासले कदर गरेको छ । स्वतन्त्रता पछि यो राज्य विहारको आधा भाग थियो भने पछि सन् २०००मा मात्र यो अलग्ग राज्यको रुपमा गठन भएको थियो ।
झारखण्डमा बुद्ध धर्मको इतिहास झारखण्डका एक विद्वान डा बि विरोत्तमले आफ्नो “पुस्तक झारखंड ः इतिहास एवं संस्कृति”मा भगवान बुद्धको जन्म झारखण्डमा भएको दाबी गरेको यहाँ उल्लेखनीय छ । यस कथनलाई अन्य लेखकहरुले पुष्टी नगरेकोले यसबारे धेरै लेख्न परेन । तर पनि यसले यस प्रदेशमा बुद्ध धर्मको महत्वको चर्चा धेरै पहिलेदेखि भएको देखाउँछ । भगवान बुद्धले आफ्नो जीवनको धेरै समय बिताउनु भएको उत्तर प्रदेश र विहारसँग भौगोलिक रुपमा नजिक भएकोले यहाँ बुद्ध धर्मको प्राचिन र गहिरो इतिहास हुनु स्वभाविक छ ।
यस राज्यको भौगोलिक अवस्थिति अनुसार बुद्ध कालिन शक्तिशाली मगध राज्यको आसपास भएको कारणले यहाँ भगवान बुद्धको जीवनकालमा उहाँकै आगमनसँगै वा उहाँका भिक्षुहरुबाट वा उहाँको परिनिर्वाण लगतै पछि बुद्ध धर्मले प्रवेश पाएका अनुमान गर्न सकिन्छ । यति नभए पनि सम्राट अशोककले सम्पूर्ण भारतवर्षमा बु्द्ध धर्मको प्रचार गरिरहँदा झारखण्ड अछुतो रहन सक्दैन भन्ने अनुमान पनि तर्कसंगत हुन्छ । तर आश्चर्यको कुरा छ कि यहाँ हालसम्म गरिएका पुरातात्विक उत्खननले यहाँ यति धेरै समय अगाडि बुद्ध धर्मको प्रचार भएको थियो वा यहाँको समाजमा बुद्ध धर्म व्याप्त थियो भन्ने देखाउने बलिया प्रमाणहरु भेटिएका देखिँदैनन् ।
हुयेन त्साङको वर्णनमा झारखण्ड सातौँ शताब्दीमा भारतका विभिन्न बौद्ध तीर्थस्थलको भ्रमण गर्न आएका चिनियाँ यात्री हुयेन त्साङले आफ्नो यात्रा विवरणमा यस क्षेत्रको वर्णन गरेको पाइन्छ जसले यस क्षेत्रको बुद्ध धर्मको इतिहासको बारेमा जानकारी राख्न सहयोग गरेको छ । हुयेन त्साङले यात्रा गर्दा उनले यहाँ कर्णसुवर्ण राज्य भएका तथा शशांक राजा भएको उल्लेख गरेका छन् । राजा शशांकलाई आफ्नौ साम्राज्यमा बुद्ध धर्मको नाश गर्ने शैव राजाको रुपमा चित्रण गर्ने गरिन्छ । त्साङले यहाँको बौद्ध स्मारक तथा वातावरणको बारेमा चर्चा नगरेकोले यसबेला यो क्षेत्रमा बुद्ध धर्मको प्रभाव कमजोर थियो ।
ऐतिहासिक प्रमाणहरुको आधारमा कुरा गर्नुपर्दा यहाँ लगभग नवौं तथा दशौं शताब्दीका थुप्रै बौद्ध पुरातात्विक अवशेषहरु पाइएका छन् । जस्तै यहाँको हजारीबागमा भेटिएको एउटा बौद्ध पाल वंशको समयमा १०औ शताब्दीमा बनेको थियो । यस आधारमा कमसेकम यसबेला यहाँ बुद्ध धर्मको विस्तार भएको देखिन्छ । यो तथ्य यसकारण महत्वपूर्ण छ कि अरु राज्यहरुमा बुद्धधर्मको विलय भएको बेलादेखि मात्र यहाँ बुद्ध धर्मको प्रचार भएको प्रमाण पाइएको छ । यद्यपि झारखण्डको बुद्ध धर्मको इतिहासको बारेमा खासै धेरै अध्ययन अनुसन्धान भएको देखिँदैन ।
यस बाहेक यहाँ बुद्ध धर्म फैलिएर पनि धेरै लामो समयसम्म यसको प्रभाव यहाँ रहन नसकेको भान हुन्छ । भारतका अन्य राज्यमा जस्तै यहाँ पनि हिन्दु धर्मको प्रभाव बढ्न, राजनीतिक परिवर्तन हुनु, सामाजिक तथा साँस्कृतिक अवस्थामा परिवर्तन आएको कारणले यहाँको जनताले बुद्ध धर्मलाई धेरै लामो समयसम्म जीवित राख्न नसकेको निष्कर्ष निकाल्नु पर्ने हुन्छ । अहिले यहाँ बौद्धहरुको जनसंख्या नगण्य भएतापनि यहाँको इतिहास र पुरातात्विक उत्खननबाट प्राप्त अवशेषले यहाँको बुद्ध धर्मको इतिहास उन्नत भएको प्रमाण देखाइरहको छ ।
झारखण्डका केही बौद्ध सम्पदा अवशेष स्थलहरु राँची ः राँची झारखण्ड राज्यको राजधानी हो । यहाँ थुप्रै यस्ता क्षेत्रहरु छन् जहाँ कुनैबेला बुद्ध धर्मको राम्रो विकास भएको थियो । कोही भगवान बुद्ध आफै यहाँ आउनुभएको विश्वास गर्छन् । यहाँको राँची परुलिया राजमार्ग जोन्हा झरनामा बुद्धले स्नान गर्नुभएको मानिन्छ । यसको नाम नै गौतम धारा राखिएको छ र यहाँ एक बुद्ध मन्दिरको पनि निर्माण गरिएको छ ।
सन् १८८०मा ब्रिटिश सरकारले यहाँ गोर्खा सैन्य पुलिस रेजिमेन्ट स्थापना गर्यो र यहाँ दार्जिलिङ, उत्तराखण्ड, हिमाञ्चल प्रदेश आदि क्षेत्रबाट बौद्ध समाजका मानिसहरु गोर्खा सैनिकमा भर्ना भएदेखि यहाँ बौद्ध समाजको निर्माण भएको थियो । यसरी हेदौ यहाँ बुद्ध धर्मको पुनरुत्थानमा गोर्खा सैनिकहरुको भूमिका छ ।
अहिले यहाँ केही बौद्ध स्मारकहरु देख्न सकिन्छ । ती मध्ये प्रमुख विहार वा मन्दिरहरु यस प्रकार छन् ः मौर्यगिरी बौद्ध मन्दिर, गन्जुबस्ती, चन्दन पासवान, बुतबरिया माझीथान, असनाताँड, अम्बेडकर मन्दिर, बुद्ध विहार, बुद्ध मन्दिर इत्यादि ।
इटाखोरी ः यहाँ चतराबाट ३५ किमी टाढा इटाखोरी भन्ने ठाउँसँग सम्बन्धित एउटा किम्बदन्ती छ । यस अनुसार त्यो ठाउँमा सिद्धार्थ ध्यान बसिरहँदा सानी आमा प्रजापति गौतमीले देख्नुभयो । उहाँले पुत्रलाई फिर्ता लाने कोशिस गर्नुभयो तर उहाँ सिद्धार्थको ध्यान भंग भएन र अब मैले मेरो छोरा गुमाएँ भनेर विलाप गर्नुभयो । त्यसकारण यस ठाउँको नाउँ इटाखोरी बन्यो । यस क्षेत्रमा इशापूर्व २००देखि इस्वीको १२००सम्मका विभिन्न पुरातात्विक अवशेषहरु पाइएका छन् ।
Padmapani Lokeshwara in Itakhori, Jharkhand
पहाडी र जंगली क्षेत्रमा रहको यस स्थानमा यहाँ ९औ शताब्दीको मन्दिर छ । लगभग ४ फीट अग्लो एक हातमा अभय मुद्रा र अर्को हातले कमलको फूल समातेको तथा दायाँबायाँ चैत्यको आकार कुँदिएको यस मूर्ति बोधिसत्व लोकेश्वर अथवा ताराको मूर्ति जस्तो देखिन्छ । तर यसलाई हिन्दुहरुले भद्रकाली भनेर पूजा गर्छन् । यसलाई सँधै मुकुट तथा वस्त्र लगाइदिएको हुन्छ र फूलमालाले ढाकेको हुन्छ । यस मन्दिर परिसरमा ४वटा बुद्ध मूर्तिहरु पाइएका छन् । यसको छेउमा सयौं बुद्ध मूर्ति भएको एउटा चैत्य छ, जसलाई यहाँ शिवलिङ्ग मानेर हिन्दुहरुले पूजा गर्ने गरिन्छ । यसबाहेक पनि यहाँ उत्खनन्बाट थुप्रै पुरातात्विक अवशेषहरु पाइएका छन् । यसको नजिकै एउटा संग्रहालय बनेको छ यहाँ सयौं बौद्ध चैत्यहरुको अवशेषलाई संग्रह गरेर राखिएको छ । यस परिसरको पछाडि बुद्धको एउटा आधुनिक मूर्ति पनि स्थापना गरिएको छ । यहाँका स्थानीयहरु यसलाई अहिले बौद्ध, जैन तथा हिन्दुहरुको साझा धार्मिक स्थल भने प्रचार गर्छन् ।
कोल्हुआ पहाडको कौलेश्वरी मन्दिर ः हन्टरगञ्ज ब्लकबाट ६ किलोमिटर टाढा रहेको कोल्हुआ पहाड बौद्ध जैन तथा हिन्दु धर्मको आस्थाको केन्द्र रहेको छ । यहाँ कौलेश्वरी मन्दिर छ । यहाँ त्यस्तै जैन धर्मका दशौँ तीर्थङ्कर स्वामी शीतलनाथको मन्दिर पनि छ । त्यस्तै यहाँ बौद्ध धर्मस्थलहरु रहेका छन् । ती मध्ये नागले ओढाएको बुद्धको मूर्ति सहितको एक मन्दिर पनि हो । यसलाई हिन्दु र जैनले पनि आआफ्नै नामले पुज्छन् । त्यस्तै यहाँ पहाड चढ्ने बाटोमा भएको एक अवलोकितेश्वरको मूर्तिलाई स्थानीयहरुले नकटा देवी भनेर पुजा गर्ने गरको छ ।
हजारीबाग ः राजधानी राँची भन्दा ९० किलोमिटर टाढा रहेको हजारीबाग पनि बौद्ध सम्पदा स्थल हो । यहाँ भएको उत्खनन्मा पनि भूमिस्पर्श मुद्रामा रहेको बुद्धको मूर्ति लगायत अन्य मूर्तिहरु तथा विहारका अवशेष पाइएका छन् । यहाँ १०औ शताब्दीमा निर्मित एक ऐतिहासिक विहारको अवशेष भेटिएको छ । यो भनेको पाल साम्राज्यको शासनकालमा बनेको हो । बौद्ध साहित्य संयुक्त निकायमा एउटा प्रसंग पाइन्छ जसमा भगवान बुद्ध सुझबाट सेतकणिक गएको भन्ने । उक्त ठाउँ हजारीबाग जिल्ला हो भनेर अनुमान गरिएको छ । यहाँ बौद्धहरुको आवादी नभएकोले यहाँका गाउँ गाउँमा हिन्दुहरुले यहाँ भएका ताराका मूर्तिहरुलाई पार्वती भनेर अनि अरु बोधिसत्वका मूर्तिहरुलाई शिवको स्वरुप भनेर पूजा गर्ने गर्छन् ।
हजारीबागबाट लगभग १२ किलोमिटर टाढा रहेको सीतागढ पहाड पनि बुद्ध धर्मको केन्द्र रहेको मानिन्छ । यहाँ पाइएको एक बौद्ध विहार ९०० वर्ष पुरानो मानिन्छ । यहाँ अझ धेरै उत्खनन् गर्न बाँकी ठाउँ रहेको र जमिन मुनि रहेका यस्ता अवशेषहरु पत्ता लगाएर अध्ययन गर्नुपर्ने ठाउँहरु धेरै रहेको पनि बताइन्छ ।
धनबाद ः धनवाद जिल्ला पनि कुनै समयमा बुद्ध धर्मको मुख्य केन्द्र थियो । धनबादको करुवा गाउँमा पाइएको बौद्ध स्तुप विशेष महत्वपूर्ण मानिन्छ । त्यस्तै किसिमले यहाँको कसाही नदीको तटमा रहेको बौद्धपुरस्थित बौद्धेश्वरको मन्दिर पनि महत्वपूण मानिएको छ । यसबाहेक दियापुर, दुल्मीको (दालमी), घोलमारा (पुरुलिया) नजिक खण्डित मुर्ति, सूर्यकुण्डमा ढुंगाको मूर्ति, बेलवादग (खुन्टी), कटुगा गाउँ (गुम्ला) मा बुद्ध विहारमा धेरै बौद्ध स्मारकहरू भेटिएका छन् । त्यस्तै किसिमले पटमाडा (जमशेदपुर)मा बौद्ध मुर्ति फेला परेको छ, इच्छागढ (सेराईकेला खनरस्वा जिल्ला)मा दुई वटा बुद्धका मुर्ति फेला परेका छन्, तथा एउटा तारादेवीको मुर्ति फेला परेको छ । यहाँ भेटिएका अधिकांश मूर्ति तथा अवशेषहरु १०औ शताब्दीका मानिन्छन् । यी भेटिएका धेरै अवशेषहरू र मूर्तिहरू सुरक्षाको लागि हाल राँची संग्रहालयमा राखिएका छन् ।
दैहर र सोहरा ः यहाँ एक बौद्ध देवी मारिचीको मूर्ति भएको छ, जसलाई स्थानीयहरुले कमला माता भनेर पुजा गर्छन् । यो मूर्ति करिब सन् १९५०मा गरिएको उत्खनन्बाट प्राप्त गरिएको थियो । त्यस्तै यहाँको सोहरामा प्राप्त भएको ताराको मूर्तिलाई पनि स्थानीयहरुले समोखर माता भने पुजा गर्छन् । यहाँ दैहर तथा अन्य गाउँहरुको ७० वर्ष भन्दा पहिले गाउँलेहरुले जमिन खन्दा बौद्ध अवशेष तथा टुटफुट भएका मूर्तिहरु भेटिएका थिए । दैहर तथा सोहरा गाउँलाई भारतको बौद्ध सर्किटमा जोडेर यहाँको पर्यटनको विकास गर्ने प्रयास भइरहेको छ ।
मानगढ ः झारखण्डको मानगढ गाउँमा पनि बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित विभिन्न मूर्तिहरु पाइएकाले यो ठाउँ पनि कुनै बेला बुद्ध धर्मको केन्द्र हुनुपर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । यहाँ मानगढमा राज्यकै सबैभन्दा ठुलो बौद्ध स्तुप पत्ता लागेको छ । यो पुरातात्विक क्षेत्र करिब एक एकड जमिनमा फैलिएको छ । यहाँ भेटिएका अधिकांश अवशेष पाल कालका हुन् । यसले त्यस समयमा यो एक महत्वपूर्ण बौद्ध केन्द्र रहेको संकेत गर्दछ ।
पलामू ः पलामूमा उत्खनन् गर्दा त्यहाँ दुइटा प्राचिन स्तुपहरु भेटिए । यहाँको मूर्तिया गाउँमा पाइएको सिँहको टाउकोको मूर्ति पनि साँचीको बौद्ध स्तुप अगाडिको तोरणमा पाइएको सिंहको मूर्तिसँग तुलना योग्य मानिएको छ । अहिले यसलाई राँची विश्वविद्यालयको संग्रहालयमा राखिएको छ ।
यसबाहेक झारखण्डका खुँटी(बेलवादाग्राम), सरायकिला–खरसाँवा, गोड्डा, देवघर, राजमहल, गुमला आदि स्थानहरुमा पनि उत्खनन् हुँदा बौद्ध अवशेषहरु पाइएका हुनाले ती स्थानहरु प्नि इतिहासमा बौद्ध क्षेत्रका रुपमा उल्लेखनीय छन् ।
वर्तमान अवस्थामा झारखण्डमा बुद्ध धर्म बुद्ध धर्मको हजार वर्ष भन्दा पुरानो इतिहास भएर पनि झारखण्डमा विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न कारणल बुद्ध धर्म क्षय हुँदै गयो । झारखण्डमा बुद्ध धर्मलाई राज्यकै हस्तक्षेपबाट नाश गराउने कामको दोष राजा शशांक (इस्वी ६००–६३७)लाई दिइने गरिन्छ । सम्भवतः उनले शैव धर्मको प्रचारमा धेरै श्रोत खर्च गरेको कारणले बुद्ध धर्म विलयको बाटोमा पुगेको हुनसक्छ ।
इस्वीको ७औ शताब्दीमा क्रमशः यहाँ बुद्ध धर्मको प्रभाव घट्दै गएर १२औं शताब्दीको आसपासमा पुग्दा यहाँ बुद्ध धर्म लोप नै हुन पुगेको यहाँका ऐतिहासिक प्रमाणहरुले देखाउँछ । यसको राजनीतिक, धार्मिक तथा सामाजिक कारणहरु हुन सक्छन् । यस पछाडिका आठ सय वर्षसम्म पनि यहाँ बुद्ध धर्मले पुनरुत्थान देख्न पाएन । यसको फलस्वरुप अहिले बुद्ध धर्मको अवस्था दयनीय देखिन्छ । विशाल राज्य र घना आवादी भएर पनि यसको अनुपातमा यहाँ बौद्धहरुको जनसंख्या नगण्य छ ।
त्यसो भन्दा पनि सन् १९५६को आसपासमा डा. बि आर अम्बेडकरको बुद्ध धर्ममा दलितहरुको प्रवेश गराउने अभियान स्वरुप केही मात्रामा भए पनि यहाँका समुदाय विषेशमा, अझ भन्नु पर्दा जो हिन्दु भएर पनि हिन्दु समाजमा अपहेलित थिए, उनीहरुले बुद्धको शरणमा गएर स्वाभिमानपूर्ण जीवन बिताउने अवसर देखे उनीहरु बुद्ध धर्ममा आकर्षित भए । यसै माध्यम भएर यहाँको समाजमा बौद्धहरु देखा पर्न थाले । अहिले यहाँ भएका बौद्धहरु भनेको यसै अभियानको परिणाम स्वरुप देखिएका हुन् भन्न सकिन्छ ।
हाल यहाँ केही बौद्ध संघसंस्थाहरु छन् जसले यहाँका बौद्धहरुलाई संगठित गरिरहेका छन् तथा अन्य समुदायमा बुद्ध धर्मको प्रचार प्रसार गरिरहेका छन् । यहाँ भएका केही संस्थाहरु र तिनीहरुले गरिरहेको काम यस प्रकार छ ः बुद्ध विहार राँचीले स्थानीय तथा आगन्तुकहरुका लागि बुद्ध शिक्षा तथा ध्यानको कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्दछ । बुद्ध मन्दिर धनवादमा पनि बुद्ध शिक्षा अध्यापन तथा ध्यान कार्यक्रमहरु हुने गर्दछ । तिब्बती गुम्बा राँचीमा बुद्ध धर्मका विविध पक्षसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान तथा सामाजिक कार्य हुन्छ । नार्गजुन बौद्ध अध्यन केन्द्रमा बुद्ध धर्मसम्बन्धी अध्ययन तथा अनुसन्धान कार्यहरु हुन्छ । बौद्ध तथा जैन मन्दिर बाकारोमा बौद्धहरु तथा जैनहरुका लागि धार्मिक तथा अध्ययनका कार्यक्रमहरु हुने गर्दछन् ।
झारखण्डमा बुद्ध धर्मको संरक्षण तथा पुनरुत्थानका अगाडि थुप्रै चुनौतिहरु छन् । यस्तै यहाँका अधिकांश जनतामा भगवान बुद्धको जीवनी र शिक्षाका आधारभूत कुराहरुका बारेमा पनि जनचेतना छैन । यहाँ बुद्ध धर्म सिक्ने अध्ययन वा अनुसन्धान गर्ने संस्थाहरुको अभाव छ । यहाँका अधिकांश क्षेत्र अझै पनि अविकसित अथवा पिछडिएको अवस्थामा छन् । यद्यपि यहाँका खास गरी हिन्दुधर्म भित्र तल्लो जात भनेर हेपिएर बसेकाहरुमा बुद्ध धर्मप्रति आकर्षण बढ्दो छ । उनीहरु सानो स्तरमा भएपनि संगठित भएर बुद्धको शिक्षालाई आफ्नो जीवनमा लागु गरेर आफुलाई बौद्ध भनाउनमा गर्व गरिरहेको अवस्था छ ।
बाैद्ध मासिक आनन्दभूमि पत्रिकामा २०८१ भाद्र पूर्णिमामा प्रकाशित 2024 08 19
